april 2012
Rautavaara: Modificata, Incantations, Towards the Horizon
Colin Currie, Truls Mørk & Helsinki Philharmonic Orchestra o.l.v. John Storgårds
Storgårds en het Helsinki Philharmonic Orchestra bieden een voorbeeldige ondersteuning in de omvangrijke texturen van beide concerten, maar schitteren ook op zichzelf.
Omdat er drie werken op deze prachtig opgenomen nieuwe Ondine-uitgave staan, zullen kopers misschien verbaasd zijn te horen dat het er in zekere zin vier zijn. Dit is een gevolg van Rautavaara's herziening in 2003 van een van zijn vroegste werken met twaalf noten, de driedelige suite Modificata (1957). De belangrijkste verandering was de vervanging van het oorspronkelijke eerste deel door Modificata's opvolger in één stuk uit hetzelfde jaar, Praevariata. Het is niet de eerste keer dat de componist muziek uit het ene formaat in een ander heeft gerecycleerd: de compositie, in veel opzichten de natuurlijke opvolger van Modificata en Praevariata, de volledig seriële Arabescata, werd uiteindelijk gedwongen om dienst te doen als zijn Vierde Symfonie toen Rautavaara dit tweemaal geschreven stuk in de jaren 80 terugtrok. Zoals Kimmo Korhonen in het boekje opmerkt, waren zowel Modificata als Praevariata ‘erg vergelijkbaar… in hun stemming en stijl’, waardoor ze perfect op elkaar aansluiten. Het betoverend gecomponeerde resultaat biedt een fascinerend inkijkje in het modernistische verleden van de componist. Voor wie deze componist vooral kent van zijn latere, postmodernistische werk – dat zich het meest verdienstelijk verhoudt tot werken zoals de Vijfde en Zevende (Engel des Lichts) symfonieën en veel van de concerten – kan Modificata een schok zijn. De harmonische stijl wijkt behoorlijk af van zijn meer vertrouwde latere idioom, maar het instrumentale potentieel (zoals dat van zijn jongere tijdgenoot Paavo Heininen) is volledig zichtbaar in de verbeeldingsrijke inzet. Het is de delicate compositie en de sonoriteit die zo innemend zijn (in ieder geval voor mij) en die dit werk – zelfs in de latere, samengevoegde versie – verheft boven het gebruikelijke niveau van interessante leerling-ontboezemingen. Orkest en dirigent begrijpen dit en in de afsluitende Affectio gaan ze er helemaal voor om het publiek te laten dansen.
Modificata vormt een intrigerende opvulling tussen Rautavaara's laatste, mogelijk laatste, paar concerten. Zijn eerste concert was voor cello, dus er is een passende symmetrie in het afsluiten van zijn set met een tweede (althans, dat heeft hij verklaard), helder gecomponeerd, met een pakkende melodiestroom, waarvan de moeiteloosheid met moeite wordt bereikt. In wezen is Towards the Horizon (2008-09) een eendelige reeks variaties, met een inleiding die het thema presenteert en een grootschalige finale waarin alle draden samenkomen. De vrijwel ononderbroken lijn van de cellopartij, die schijnbaar zonder pauze zingt, draagt eraan bij dat de hoofdreeks variaties in de centrale overspanning een naadloos geheel vormt. Gezien het afscheidskarakter van de muziek, het magische slot dat hoog in de lucht wegsterft als een moderne herneming van The Lark Ascending, is het verleidelijk om in dit werk de directe beschouwing van de componist over het oneindige te zien – wellicht zijn equivalent van Sjostakovitsj' late kwartetten, maar beslist positiever en serener in expressie (en toch onwrikbaar helder). Het Concerto werd geschreven voor Mørk, die zich vanwege ziekte moest terugtrekken uit de première; Adam Tesarczyk verving hem. Hier bewijst Mørk een toegewijd exponent, afwisselend verrukt, atletisch en gepassioneerd in zijn voordracht. Korhonens bewering dat Towards the Horizon het laatste van Rautavaara's '12 concerten' is, is twijfelachtig – Ondine zelf bracht eerder een boxset uit met de '12 concerten' voordat het huidige paar werd opgenomen; Maar zelfs als we de korte Ballade voor harp en strijkers buiten beschouwing laten, blijft de teller op 13 staan. (Het is onduidelijk welke andere moet wijken: Cantus arcticus misschien?)
Het Percussieconcert Incantations (2008) is vanaf maat 1 dramatischer van toon, met zijn snel-langzaam-snel-ontwerp als een orthodox maar meeslepend voertuig voor Curries vurige virtuositeit (de solist levert ook zijn eigen cadens in de Animato-finale). De suggestieve titel weerspiegelt Rautavaara's overtuiging (om Korhonen te citeren) 'dat er veel overeenkomsten zijn tussen sjamanisme en compositie: een sjamaan is een bemiddelaar tussen de mens en het hiernamaals, en een componist is ook... meer een bemiddelaar dan een schepper'. Men zou dus elk deel kunnen beschouwen als een spreuk of bezwering die wordt opgeroepen tussen de luisteraar en de andere wereld. Maar waar in Towards the Horizon een specifiek persoonlijk standpunt wordt verwoord (dat van de componist zelf), is dat in Incantations algemener en met meer gevoel voor dialoog. Hoe men Rautavaara's titel ook mag interpreteren – die overigens pas laat in het compositieproces werd gekozen – de muziek bezit een krachtige, elementaire ondertoon.
Dit is een buitengewoon opmerkelijk nummer, niet zozeer als potentieel grafschrift voor Rautavaara de concertcomponist, maar vanwege de kwaliteit van het musiceren zelf – en laten we hopen dat het niet het einde betekent van Rautavaara’s carrière als concertcomponist.
As three works are listed on this superbly recorded new Ondine release, buyers may be surprised to learn that, in a sense, it contains four. This is a consequence of Rautavaara’s revision in 2003 of one of his earliest 12-note works, the three-movement suite Modificata (1957). The main change was the replacement of the original first movement by Modificata’s single-span successor of the same year, Praevariata. It is not the first time the composer has recycled music written in one format into another: the composition in many ways the natural successor to Modificata and Praevariata, the totally serial Arabescata, was eventually press-ganged into service as his Fourth Symphony when Rautavaara withdrew that twice-written piece in the 1980s. As Kimmo Korhonen notes in the booklet, both Modificata and Praevariata were ‘very similar…in their mood and style’ so they dovetail neatly together. The beguilingly scored result provides a fascinating window into the composer’s modernist past. For those who know this composer mainly for his later, post-modernist output – most rewardingly contained in works like the Fifth and Seventh (Angel of Light) Symphonies and many of the concertos, Modificata may come as a shock. The harmonic style is quite different to his more familiar later idiom but the instrumental resource (like that of his younger contemporary Paavo Heininen) is fully evident in its imaginative deployment. It is the delicacy of the writing and the sonorities that is so winning (to my ears anyway) and which raises this work – even in its later, merged version – above the usual level of interesting apprentice outpouring. Orchestra and conductor understand this and in the concluding Affectio go hell-for-leather in raising the roof.
Modificata makes an intriguing filler between Rautavaara’s latest, possibly last, pair of concertos. His first concerto was for cello, so there is fitting symmetry in concluding his set with a second (at least so he has declared), luminously scored, with a winning flow of melody, the effortlessness of which is strenuously achieved. In essence, Towards the Horizon (2008-09) is a single-movement set of variations topped and tailed by an Introduction presenting the Theme and a large-scale Finale in which all the threads are drawn together. The near-unbroken line of the cello part, which sings almost without pause, it seems, helps to make the main set of variations in the central span a seamless entity. Given the valedictory nature of the music, the magical close fading out high into the air like a modern retake on The Lark Ascending, there is a temptation to see in this work the composer’s direct contemplation of the infinite – his equivalent perhaps of Shostakovich’s late quartets, but decidedly more positive and serene in expression (yet unblinkingly clear). The Concerto was written for Mørk, who had to pull out of the premiere due to illness; Adam Tesarczyk substituted. Here Mørk proves a dedicated exponent, by turns rapt, athletic and impassioned in his delivery. Korhonen’s claim that Towards the Horizon is the last of Rautavaara’s ‘12 concertos’ is questionable – Ondine themselves previously issued a box-set of the ‘12 concertos’ before the present pair were recorded; but even discarding the brief Ballade for harp and strings, the tally remains 13. (It is unclear which other one should give way: Cantus arcticus, perhaps?)
The Percussion Concerto Incantations (2008) is more dramatic in tone from bar 1, its fast-slow-fast design an orthodox but compelling vehicle for Currie’s blistering virtuosity (the soloist provides his own cadenza, too, in the Animato finale). The evocative title reflects Rautavaara’s belief (to quote Korhonen) ‘that there is much in common between shamanism and composition: a shaman is a mediator between human beings and the hereafter, and a composer too…is more a mediator than a creator’. So one could regard each movement as a spell or incantation conjured between the listener and the otherworld. But whereas in Towards the Horizon there is a specifically personal viewpoint expressed (the composer’s own), in Incantations it is more generalised and with more sense of dialogue. However one may interpret Rautavaara’s title – which, by the way, was selected late in the composition process – the music possesses a powerfully elemental undertow.
This shows itself most clearly in the beautiful central Espressivo, which affords perfectly judged musical and textural contrast after the vigorous opening Pesante and sets up the dance-like finale superbly. Colin Currie, for whom the concerto was written and who premiered it in London in 2009, reprises that scintillating performance in a barnstorming account caught splendidly in Ondine’s superlative sound. John Storgårds and the Helsinki Philharmonic Orchestra give exemplary support in the big-boned textures of both concertos but also shine on their own in Modificata.
This is an immensely noteworthy issue, not as a potential epitaph for Rautavaara the concerto-composer but for the quality of the music-making itself – and sure, let’s hope it does not prove the close of Rautavaara’s career as concerto-composer.