december 2013
Beethoven: The Symphonies - Reflections
Christiane Karg, Mihoko Fujimura, Michael Schade, Michael Volle, Bavarian Radio Symphony Chorus and Orchestra o.l.v. Mariss Jansons
Dit is een van die zeldzame momenten waarop je het gevoel hebt dat je er zelf bij aanwezig bent geweest.
Dit is een uitzonderlijke realisatie van Beethovens negen symfonieën, een van die zeldzame gelegenheden waarop men het gevoel heeft in de aanwezigheid van het ding zelf te zijn geweest. De sleutel tot het succes van de cyclus is de kwaliteit van het muzikantschap. Dankzij Mariss Jansons' deskundige scholing van zijn geweldige Beierse muzikanten in werken die hem blijven boeien, ontroeren en vermaken, worden de dramatische en expressieve elementen van binnenuit gehaald in plaats van - zoals vaak het geval is bij mindere dirigenten - van buitenaf opgelegd.
Het project komt tot ons in twee verschillende vormen. De ArtHaus-dvd's geven ons de negen symfonieën die helder en ongecompliceerd live zijn gefilmd in de Suntory Hall in Tokio. Daarentegen vermengt de zes-cd-set van de Beierse Radio de symfonieën (ook voornamelijk live opgenomen in Tokio) met zes nieuw in opdracht gemaakte 'reflecties' erop door levende componisten.
Op basis van de informatie van ArtHaus is het onmogelijk te zeggen in hoeverre de verschillende versies overlappen. De uitvoeringen in Tokio op cd en dvd zijn vanzelfsprekend afkomstig uit dezelfde cyclus, hoewel ik vermoed dat ze niet uit dezelfde uitvoeringen komen. Om de zaken nog ingewikkelder te maken, werden twee uitvoeringen op de cd-set – de Eroica en de Pastoral – live opgenomen in de Herkulessaal in München, kort voor de Japanse tournee. Niet dat de uitvoeringen in Tokio van de Eroica en de Pastoral die we op dvd hebben, per se inferieur zijn. (Ik geef ze marginaal de voorkeur. Ze zijn een tikje breder, maar paradoxaal genoeg ook een graad of twee strakker.)
Ondanks al dit gehak en gesjoemel is de technische kwaliteit van de opnames consequent uitstekend. Als er kanttekeningen moeten worden geplaatst bij de cd-set, dan gaat het om bewijs van een vreemde 'patch' (in de finale van de Achtste bijvoorbeeld, die niet zo lekker vloeit als het dvd-equivalent) en een incidenteel moment waarop het geluid van een van de twee uitstekende hoofdhobo's van het orkest niet ideaal aanwezig is.
De kern van het succes van de cyclus is Jansons' feilloze beheersing van het ritme. Je kunt dit horen in de openingsmaten van de Vijfde symfonie, die 'juist' zijn op precies dezelfde manier als toen Klemperer het werk dirigeerde. Je hoort het ook in wat naar alle waarschijnlijkheid een glorieus doelbewust verslag is van de Zevende symfonie.
De kwaliteit van de articulatie is ook van cruciaal belang. Hoe dit wordt bereikt, wordt onthuld in een 45 minuten durende documentaire over de repetities van de Eroica-symfonie die is opgenomen in de dvd-set. Zoals de documentaire laat zien, is dit een veeleisende zaak die te maken heeft met uiteenlopende zaken als hoe je het beste de plotselinge tegenstelling van pianissimo- en fortissimo-akkoorden kunt realiseren waar Beethoven vaak om vraagt, en welke reserves aan concentratie, energie en auditieve verbeelding nodig zijn om de elektrische ‘lading’ te realiseren die door de vele pagina’s van pianissimo-schriftuur stroomt die zelfs de meest extraverte van Beethovens symfonische bewegingen informeren. ‘Jansons is erg streng op techniek,’ merkt een speler op, ‘maar dat heeft geen invloed op de expressie.’ Het is een punt dat wordt bevestigd door de zeer gedisciplineerde maar tegelijkertijd fantasierijk vloeiende realisatie van het eerste deel van de Negende symfonie door de Beieren.
Op het gebied van ritme en articulatie zetten Jansons en zijn spelers geen stap verkeerd. Waar Riccardo Chailly in zijn veelgeprezen Leipzig-set (Decca, A/11) het begin van de Achtste symfonie reduceert tot een onbetamelijke waas, wacht Jansons zijn tijd af en geeft Beethovens ideeën de ruimte om te registreren en te ademen voordat hij aan de slag gaat met het oproepen van een uitvoering vol humor, charme en toenemende kracht.
De orkestrale textuur is hier transparanter dan bij de oude Duitse meesters, en er wordt minder zwaar gesloofd in langzame bewegingen. Toch begrijpt Jansons, net als die oude Duitse meesters, het belang van evenredigheid binnen en tussen tempi. Hij is geen metronoom-handelaar, en zijn uitvoeringen hoeven ook niet te racen om symfonisch momentum te genereren. Moet de prachtige Vierde symfonie met Duitse strengheid of Latijns vuur worden geregisseerd? Jansons en zijn spelers lossen dit eeuwenoude raadsel op door de concurrerende esthetiek binnen de reikwijdte van een levend geheel te brengen.
Als ensemble is Jansons’ Beierse orkest vergelijkbaar met het vooroorlogse BBC SO onder Toscanini of de Berliner Philharmoniker ten tijde van Karajans gevierde cyclus van 1961-62. Het strijkersspel is van superieure kwaliteit, de transparantie ervan wordt versterkt door de dispensaties die Jansons prefereerde: antifonaal verdeelde violen, contrabassen links, celli voor het podium, altviolen rechts. Vibrato wordt spaarzaam maar progressief gebruikt door een ensemble dat steeds meer gewicht krijgt naarmate de cyclus vordert. Er zijn vier contrabassen in de eerste twee symfonieën, zes in de Zevende, acht in de Negende. De kwaliteit van de houtblazers – overal onverdubbeld – is eersteklas. Tekstueel is de nieuwe Bärenreiter-editie Jansons’ uitgangspunt. Als hij de gelederen verbreekt, kunnen de resultaten verbijsterend zijn, zoals op dat moment in de finale van de Eroica-symfonie, waar de hoorns onverwachts een gemeenschappelijke zaak maken met de capriolen van cello's en klarinetten.
Verschillende van de hedendaagse 'reflecties' zijn gebaseerd op Beethovens Heiligenstadt Testament uit 1802. Het 'symfonische fragment' van de tachtigjarige in de Sovjet-Unie geboren Rodion Shchedrin is een krachtig gescoord stuk van duisternis naar licht dat goed werkt als een muzikaal digestief na de Eroica. Fires van de Litouwse componist Raminta erk≈nyte˙ onderzoekt geluiden die zij associeert met gehoorverlies. Het meest boeiend van allemaal zijn Jörg Widmanns Con brio en Johannes Maria Stauds Maniai ('Furiën'). Strategisch geplaatst tussen de Eerste en Tweede symfonie, onderzoekt Maniai de psychische beroering die Beethoven moet hebben ervaren toen hij geconfronteerd werd met de catastrofe van zijn opkomende doofheid. Gelukkig weerstaat Jansons' superieure verslag van de Tweede symfonie de tegenstelling gemakkelijk.
Cd-indelingen leggen soms beperkingen op. Misato Mochizuki's Nirai komt niet tussen de Tweede en Zesde symfonie zoals oorspronkelijk bedoeld, en Giya Kancheli's Dixi, een meditatie voor gemengd koor en orkest op 54 lapidaire Latijnse teksten, moet na de Negende symfonie worden gehoord. Dat gezegd hebbende, niets vat het bereik en de originaliteit van de cd-set beter samen dan de schijf waarop memorabele verslagen van de Zevende en Achtste symfonie naast Jörg Widmanns oogverblindende en geestig subversieve Con brio staan.
Als de symfonieën van Beethoven uw voornaamste zorg zijn, dan is de dvd-set wellicht uw eerste keuze. Het oog is notoir intolerant voor herhaling, maar ik ben deze dvd's nog niet zat. Jansons' manier van optreden op het podium is even onopvallend als visueel informatief, en het is altijd een genot om orkestrale uitvoeringen van dit niveau van vaardigheid en concentratie te bekijken.
This is an exceptional realisation of Beethoven’s nine symphonies, one of those rare occasions when one is left with a feeling of having been in the presence of the thing itself. The key to the cycle’s success is the quality of the musicianship. Thanks to Mariss Jansons’s expert schooling of his superb Bavarian musicians in works which continue to enthral, move and entertain him, the dramatic and expressive elements are derived from within rather than – as is often the case with lesser conductors – imposed from without.
The project comes to us in two distinct forms. The ArtHaus DVDs give us the nine symphonies luminously and unfussily filmed live in Tokyo’s Suntory Hall. By contrast, Bavarian Radio’s six-CD set intermingles the symphonies (also mainly recorded live in Tokyo) with six newly commissioned ‘reflections’ on them by living composers.
From the information provided by ArtHaus it’s impossible to say to what extent the different versions overlap. The Tokyo performances on CD and DVD are self-evidently from the same cycle, though not I suspect from the same performances. To complicate matters further, two performances on the CD set – the Eroica and the Pastoral – were recorded live in Munich’s Herkulessaal shortly before the Japanese tour. Not that the Tokyo performances of the Eroica and Pastoral we have on DVD are necessarily inferior. (I marginally prefer them. They are a touch broader yet, paradoxically, a degree or two tauter.)
Despite all this chopping and changing, the technical quality of the recordings is consistently superb. If there are caveats to be entered for the CD set, they would concern evidence of the odd ‘patch’ (in the finale of the Eighth, for instance, which doesn’t flow quite as well as its DVD equivalent) and an occasional moment when the sound of one or other of the orchestra’s two outstanding principal oboes is less than ideally present.
At the heart of the cycle’s success is Jansons’s flawless command of rhythm. You can hear this in the opening bars of the Fifth Symphony, which are ‘right’ in precisely the same way that they were whenever Klemperer conducted the work. You hear it too throughout what is by any reckoning a gloriously purposeful account of the Seventh Symphony.
Quality of articulation is also key. How this is achieved is revealed in a 45-minute documentary on the rehearsing of the Eroica Symphony which is included in the DVD set. As the documentary shows, this is an exacting business involving matters as various as how best to realise the sudden juxtaposition of pianissimo and fortissimo chords that Beethoven frequently asks for, and what reserves of concentration, energy and aural imagination are required to realise the electric ‘charge’ which courses through the many pages of pianissimo writing that inform even the most extrovert of Beethoven’s symphonic movements. ‘Jansons is very strict on technique,’ observes one player, ‘but that doesn’t affect expression.’ It’s a point confirmed by the Bavarians’ very disciplined yet at the same time imaginatively fluid realisation of the first movement of the Ninth Symphony.
In matters of rhythm and articulation, Jansons and his players don’t put a foot wrong. Where Riccardo Chailly in his widely praised Leipzig set (Decca, A/11) reduces the start of the Eighth Symphony to an unseemly blur, Jansons bides his time, giving Beethoven’s ideas room to register and breathe before getting down to the business of conjuring forth a performance of wit, charm and gathering power.
Orchestral texturing is more transparent here than it tended to be under the old German masters, and slow movements are less heavily indulged. Yet, like those old German masters, Jansons understands the importance of proportionality within and between tempi. He is no metronome-monger, nor do his performances need to race in order to generate symphonic momentum. Should the lovely Fourth Symphony be directed with German rigour or Latin fire? Jansons and his players resolve this ancient conundrum by bringing the competing aesthetics within the ambit of a living whole.
As an ensemble, Jansons’s Bavarian orchestra is in a similar league to the pre-war BBC SO under Toscanini or the Berlin Philharmonic at the time of Karajan’s celebrated 1961 62 cycle. The string playing is of superlative quality, its transparency enhanced by the dispensations favoured by Jansons: antiphonally divided violins, double basses to the left, cellos in front of the podium, violas to the right. Vibrato is sparingly but progressively used by an ensemble which takes on weight as the cycle progresses. There are four double basses in the first two symphonies, six in the Seventh, eight in the Ninth. The quality of the winds – undoubled throughout – is first-rate. Textually, the new Bärenreiter edition is Jansons’s starting point. When he breaks ranks the results can be diverting, as at the moment in the finale of the Eroica Symphony where the horns unexpectedly make common cause with cavorting cellos and clarinets.
Several of the contemporary ‘reflections’ take their cue from Beethoven’s Heiligenstadt Testament of 1802. The octogenarian Soviet-born Rodion Shchedrin’s ‘symphonic fragment’ is a powerfully scored darkness-to-light piece which works well as a musical digestif after the Eroica. Fires by the Lithuanian composer Raminta erk≈nyte˙ explores sounds which she associates with hearing failure. Most enthralling of all are Jörg Widmann’s Con brio and Johannes Maria Staud’s Maniai (‘Furies’). Strategically placed between the First and Second Symphonies, Maniai explores the psychic turmoil Beethoven must have experienced as he confronted the catastrophe of his emergent deafness. Fortunately, Jansons’s superlative account of the Second Symphony readily withstands the juxtaposition.
CD layouts occasionally impose constraints. Misato Mochizuki’s Nirai doesn’t come between the Second and Sixth Symphonies as originally intended, and Giya Kancheli’s Dixi, a meditation for mixed chorus and orchestra on 54 lapidary Latin texts, needs to be heard after the Ninth Symphony. That said, nothing better sums up the reach and originality of the CD set than the disc on which memorable accounts of the Seventh and Eighth Symphonies sit astride Jörg Widmann’s dazzling and wittily subversive Con brio.
If the Beethoven symphonies are your principal concern, the DVD set might well be your first port of call. The eye is notoriously intolerant of repetition, but I have yet to tire of these DVDs. Jansons’s rostrum manner is as unobtrusive as it is visually informative, and watching orchestral playing of this level of skill and concentration is always a joy.