mei 2013
Haydn: Piano Concertos Nos. 3, 4 & 11
Marc-André Hamelin & Les Violons du Roy o.l.v. Bernard Labadie
In het vroege Concerto in F-groot weeft Marc-André Hamelin een betoverende spreuk, die bijna aan Mozartiaans pathos doet denken.
Moeilijk te geloven dat het alweer voorjaar 2000 is dat Leif Ove Andsnes zijn benchmark-cd met deze werken uitbracht. Die opname verving de vorige koploper van Emanuel Ax en het Franz Liszt Chamber Orchestra (nog steeds een de moeite waard voorstel); het won later dat jaar een Gramophone Award en is sindsdien nauwelijks uitgedaagd om de suprematie in dit repertoire. Nu komt Marc-André Hamelin met een opname die precies dat doet.
Dit zijn de drie ongetwijfeld authentieke klavierconcerten van Joseph Haydn: Nr. 3 in F, het vroegste, mogelijk zelfs daterend van vóór Haydns dienstverband bij de familie Esterházy; Nr. 4 in G, hoorbaar een later, harmonisch rijker werk en een dat werd uitgevoerd door de blinde pianiste Maria Theresia von Paradis (ook de ontvanger van Mozarts K456) in Parijs in 1784; en nr. 11 in D, de bekendste en meest geavanceerde van de drie, gecomponeerd ergens tussen 1779 en 1783. Vergelijkingen worden vaak gemaakt (niet in Haydns voordeel) met de pianoconcerten van Mozart; en hoewel het waar is dat ze niet de melodieuze generositeit of orkestrale rijkdom van Mozarts wonderbaarlijke reeks Weense pianoconcerten uit de jaren 1780 vertonen, kan Haydn die werken niet hebben gehoord voordat hij zelfs het laatste van zijn drie, de D majeur, schreef. Dat wil echter niet zeggen dat Haydns klavierconcerten primitief zijn of lijden aan een gebrek aan verbeeldingskracht, noch thematisch noch orkestraal. Geniet van deze werken op hun eigen voorwaarden en ze zijn op hun eigen manier net zo lonend als, laten we zeggen, Mozarts K414 (1782).
Andsnes' Award-winnende cd viel op, naast vele andere fijne eigenschappen, door de kristalheldere helderheid van zijn vingerwerk, vooral in al die stukken met bijna minimalistische patronen en de runs en schaalpassages die zo kenmerkend zijn voor deze muziek. Hamelin is natuurlijk ook geen doetje – niet verrassend, aangezien het soort virtuositeit dat hier gevraagd wordt niet moeilijker is dan omdraaien in bed voor spelers van dit verheven kaliber. Luister echter naar de manier waarop Hamelin bijna 'invalt' in de runs tegen het einde van het eerste deel van het G majeur Concerto (nr. 4), en ze vervolgens oppikt voor zijn (eigen) cadens.
In feite behoren de cadensen tot de speciale geneugten van deze nieuwe cd. Hamelin's referentiepunten reiken, zou ik zeggen, van Bach tot Beethoven of daaromtrent in de twee eerdere concerten - met misschien een lichte toevoeging van Saint-Saëns in het langzame deel van F majeur - terwijl Andsnes' cadensen (ook de zijne) in alle gevallen korter zijn en misschien een tikje minder individueel. (In elk deel behalve één - zie hieronder - zijn Hamelin's tempi bijna gelijkwaardig aan die van Andsnes, dus het is grotendeels door de cadensen alleen dat hij iets meer dan acht minuten toevoegt aan Andsnes' speeltijd over de hele cd.) In het D majeur Concerto kiezen beide pianisten echter voor eerdere cadensen: in Andsnes' geval een paar gecomponeerd door Haydn (hoewel de primaire bron voor Haydns cadensen als minder betrouwbaar wordt beschouwd); in Hamelin's geval twee van Wanda Landowska, die stilistisch breder reiken - misschien wel tot Debussy of Ravel. De aantekeningen van Richard Wigmore geven geen details over deze Landowska-cadensen: vermoedelijk zijn ze gecomponeerd voor de piano in plaats van het klavecimbel. Hoe dan ook, ze zijn een heerlijke ontdekking en zo oorstrelend en ongewoon (vooral die in het langzame deel) dat ze op zichzelf al bijna de prijs van de cd waard zijn.
Hamelin en zijn Québécois-band (de strijkers van Les Violons du Roy worden vergezeld door de subtiele maar veelzeggende aanwezigheid van les hautbois et cors du roy in D majeur) zijn opgenomen met een tikje meer aanwezigheid dan Andsnes en zijn Noorse spelers, wat een welkome aardsheid aan het geluid geeft - luister vooral naar de meer gespierde aanpak die Hamelin hanteert in het openingsdeel van het G majeur Concerto. Andere kleine verschillen tussen de twee cd's zijn het gebruik van tutti-snaren bij de opening van het Largo cantabile van F majeur (nr. 3), in tegenstelling tot Andsnes' soloviool; in een wat langzamer tempo (7'49" tegen de 4'59" van de Noor) weeft Hamelin hier een betoverende betovering, die bijna een Mozartiaans pathos benadert. En waar Andsnes, in de finale van het D majeur Concerto, het tempo inhoudt tot de all’ungherese episode in de finale (het gedeelte dat in officiële musicologische kringen wordt aangeduid als ‘het gedeelte dat klinkt als “Drie Blinde Muizen” met trillers’), duwt Hamelin vooruit zonder het tempo te verlagen, wat het delirium van deze wervelende zigeunerdans vergroot. Voeg daar wat ongemarkeerde col legno eerder in dezelfde beweging aan toe voor een authentieke toets Hongaarse paprika en het resultaat kan niet anders dan een glimlach op het gezicht toveren.
Als we het zouden terugbrengen tot het niveau van nationale stereotypen, zou je kunnen zeggen dat Andsnes et al Haydns humor en wijsheid met een Noordse coolheid overbrengen, Hamelin en vrienden met een Gallische schouderophaling. Beiden brengen verschillende, waardevolle en onweerstaanbaar heerlijke eigenschappen naar Haydns muziek. Dus ik blijf achter als een kind dat moet kiezen tussen snoep of chocolade – en in dit geval is het nauwelijks gulzigheid om beide te willen.
Hard to believe it’s as long ago as spring 2000 that Leif Ove Andsnes released his benchmark disc of these works. That recording superseded the previous front-runner by Emanuel Ax and the Franz Liszt Chamber Orchestra (still nevertheless a worthwhile proposition); it won a Gramophone Award later that year and has barely been challenged since for supremacy in this repertoire. Now, though, here comes Marc-André Hamelin with a recording that does just that.
These are the three indubitably authentic keyboard concertos of Joseph Haydn: No 3 in F, the earliest, possibly even dating from before Haydn’s employment with the Esterházy family; No 4 in G, audibly a later, harmonically richer work and one which was performed by the blind pianist Maria Theresia von Paradis (also the recipient of Mozart’s K456) in Paris in 1784; and No 11 in D, the best-known and most advanced of the three, composed some time between 1779 and 1783. Comparison is often made (not in Haydn’s favour) with the piano concertos of Mozart; and while it’s true that they don’t display the melodic generosity or orchestral richness of Mozart’s miraculous string of Vienna piano concertos of the 1780s, Haydn could not have heard those works before writing even the latest of his three, the D major. That’s not to say, however, that Haydn’s keyboard concertos are primitive or suffer from paucity of imagination, either thematically or orchestrally. Enjoy these works on their own terms and they’re every bit as rewarding in their own way as, say, Mozart’s K414 (1782).
Andsnes’s Award-winning disc was notable, among many other fine attributes, for the crystalline clarity of his fingerwork, especially in all those stretches of almost minimalistic patterning and the runs and scalic passages that are such a feature of this music. Naturally Hamelin is no slouch either – hardly surprising, given that the sort of virtuosity called for here is no more difficult than rolling over in bed for players of this exalted calibre. Listen, though, to the way Hamelin almost ‘falls into’ the runs towards the end of the first movement of the G major Concerto (No 4), then picks up on them for his (own) cadenza.
In fact, the cadenzas are among the special joys of this new disc. Hamelin’s reference points range, I’d say, from Bach up to Beethoven or thereabouts in the two earlier concertos – with perhaps a light dusting of Saint-Saëns in the F major’s slow movement – while Andsnes’s cadenzas (also his own) are in every case shorter and perhaps a touch less individual. (In every movement but one – see below – Hamelin’s tempi are near enough on a par with Andsnes’s, so it is largely through the cadenzas alone that he adds a little over eight minutes to Andsnes’s playing time across the disc.) In the D major Concerto, however, both pianists opt for earlier cadenzas: in Andsnes’s case, a pair composed by Haydn (although the primary source for Haydn’s cadenzas is considered less than trustworthy); in Hamelin’s case, two by Wanda Landowska, which range wider stylistically – perhaps as far as Debussy or Ravel. Richard Wigmore’s notes give no details about these Landowska cadenzas: presumably they were composed for the piano rather than the harpsichord. Whichever, they are a delightful discovery and so ear-tweaking and unusual (especially the one in the slow movement) that they alone are almost worth the price of the disc.
Hamelin and his Québécois band (the strings of Les Violons du Roy are joined by the subtle but telling presence of les hautbois et cors du roy in the D major) are recorded with a touch more presence than Andsnes and his Norwegian players, imparting a welcome earthiness to the sound – listen especially to the more muscular approach Hamelin takes in the opening movement of the G major Concerto. Other minor differences between the two discs include the use of tutti strings at the opening of the Largo cantabile of the F major (No 3), as opposed to Andsnes’s solo violin; at a rather slower tempo (7'49" against the Norwegian’s 4'59"), Hamelin here weaves an enchanting spell, approaching an almost Mozartian pathos. And where Andsnes, in the finale of the D major Concerto, holds back the tempo into the all’ungherese episode in the finale (the section referred to in official musicological circles as ‘the one that sounds like “Three Blind Mice” with trills’), Hamelin pushes forwards without dropping the tempo, heightening the delirium of this whirling gypsy dance. Add to that some unmarked col legno earlier in the same movement for an authentic touch of Hungarian paprika and the result cannot fail to raise a smile.
If one were to bring it down to the level of national stereotypes, one might say that Andsnes et al impart Haydn’s wit and wisdom with a Nordic coolness, Hamelin and friends with a Gallic shrug. Both bring different, valuable and irresistibly delicious attributes to Haydn’s music. So I’m left like a child having to choose between sweets or chocolate – and in this case, it’s hardly piggy to want both.