maart 2013
J.S. Bach: John Passion, Reconstruction of Bach's Passion Liturgy
Dunedin Consort o.l.v. John Butt
Natuurlijkheid en emotionele eerlijkheid zijn de kernwaarden van dit hechte en perfect getimede ensemble Passion.
Bachs Johannes Passion profiteert meer van de benadering met een klein ensemble, denk ik, dan zijn grote zus, de Mattheüs. De emotionele intimiteit en urgentie passen beter bij de behendigheid en directheid die een uitvoering met één persoon met zich meebrengt, en het resultaat kan een diep meeslepend menselijk drama zijn. We hebben de afgelopen jaren verschillende behoorlijke ‘kamer’-Johannes-opnames gehad – waaronder opnamen van het Ricercar Consort (7/11), Cantus Cölln en Portland Baroque (beide 3/12) – maar deze nieuwe van John Butt en het Dunedin Consort raakte me echt door zijn vitale resultaten te bereiken zonder extravagante overdrijving, openlijke ‘heiligheid’ of zelfbewuste afbakening van de architectuur van het werk. Natuurlijkheid en emotionele eerlijkheid zijn inderdaad wat naar voren komt in deze hechte en perfect getimede ensemble Passion, waarin Bachs complexe opeenvolging van recitatieven, aria's, koren en koralen zelden zo overtuigend heeft geklonken.
Dit is overigens geen beleefde manier om te zeggen dat de uitvoering expressieve variatie mist of dat de uitvoeringsnormen bescheiden zijn. Integendeel, de steeds indrukwekkender wordende Nicholas Mulroy's alerte, lichtgekleurde Evangelist slaat een evenwicht waarin declamatie en lyriek even vurig en even ontroerend zijn, terwijl Matthew Brook een soepele en gezaghebbende Christus is. Het gebruik van klavecimbel en orgel samen in de recitatieven geeft hun gezamenlijke verhaal een geruststellend geaarde kwaliteit; er is niets 'etherisch' in deze St John en het is er beter door. Beide zangers presteren ook zeer effectief in de aria's, waar ze worden bijgestaan door Joanne Lunn (haar 'Ich folge dir gleichfalls' is een vrolijk en zeker juweel) en Clare Wilkinson, wiens kenmerkende alt, rechttoe rechtaan in expressie en veelzeggend verbonden met haar spreekstem, broosheid verleent aan 'Von den Stricken'. Haar desolate, bijna gefluisterde 'Die Trauernacht' in 'Es ist vollbracht!' steekt ook in het hart.
Wanneer deze vier samen zingen in de refreinen, om te worden bijgestaan door nog vier 'ripieno'-zangers, is hun geluid dringend en dringend, maar nooit schreeuwerig, zodat ze, of ze nu een menigte vertegenwoordigen die om bloed schreeuwt of een groep berispte of door afschuw getroffen zondaars, overkomen als een verzameling echte mensen in plaats van een onstoffelijk koor. Het feit dat je soms de stem van een solist in de mix kunt herkennen, draagt alleen maar bij aan deze indruk van realiteit. Koralen worden met zorg en expressieve gevoeligheid vormgegeven, maar ook nooit overgekookt. Het vertrouwen van het Dunedin Consort in relatief jonge casts zoals deze heeft hun uitvoeringen altijd een verheffende frisheid en directheid gegeven in hun opnames van Messiah, de Mis in b-klein en natuurlijk de Mattheüspassie, maar in dit hartverscheurende stuk laat het het gevoel voor drama en persoonlijke identificatie een hoger niveau bereiken.
Er is echter nog een andere unieke laag aan deze St John, want het stuk speelt zich af in de context van de Goede Vrijdag Vespers liturgie van Bachs Leipzig. Dit is waar John Butts wetenschappelijke nieuwsgierigheid zijn vruchten afwerpt, want hij ziet de liturgische setting duidelijk niet als een verwatering maar als een intensivering van de boodschap van het werk. In deze presentatie begint de Passie – de dienst, niet het oratorium – met een Paaskoraal, eerst in Bachs orgelzetting (gespeeld door Butt) en vervolgens gezongen door een gemeente (eigenlijk het University of Glasgow Chapel Choir) die coupletten afwisselt met een solo van Mulroy. Vervolgens leidt een korte uitbarsting van een Buxtehude Praeludium rechtstreeks naar het openingskoor, bijna negen minuten nadat de cd is begonnen. Een vergelijkbare sequentie volgt op Deel 1, en Deel 2 wordt voorafgegaan door een ander orgelkoraal. Direct nadat het oratorium is afgelopen (en laten we niet doen alsof het gebruikelijke einde, een eenvoudig koraal om het gloeiende koorafscheid dat ‘Ruht wohl’ is te volgen, soms niet vreemd zit) komt Ecce quomodo moritur, een zacht begrafenismotet van de renaissancecomponist Jacobus Handl Gallus (behoorlijk goed gezongen door het University Choir, wederom onder leiding van James Grossmith). De reconstructie wordt afgesloten met enkele liturgische details en een afsluitend koraal voor de gemeente.
Niets van dit extra materiaal onderbreekt de Passiemuziek zelf – die overigens een samengestelde versie is die weergeeft hoe Bachs onvoltooide revisie uit 1739 eruit had kunnen zien – en het kan indien gewenst worden geprogrammeerd. Maar hoewel u misschien niet altijd negen coupletten koraal wilt doorzitten voordat u aan de slag gaat (of naar de preek in de rust wilt luisteren, afkomstig uit een verzameling uit 1720 van Erdmann Neumeister, die u kunt downloaden van de Linn-website!), verdient het effect van de vioolwervelingen, de stampende lage snaren en de verweven hobo-suspensies van dat geweldige openingskoor dat Buxtehudes enigszins gotische orgelprelude onderbreekt, zeker meer dan één keer te worden beluisterd. Butt maakt een mooi punt in zijn boekje-notitie over hoe Bachs Passie-uitvoeringen in één project lokale zangers van alle niveaus zouden hebben samengebracht, van de solisten tot het 'motetkoor' tot leden van de gemeente; en als zijn doel hier is geweest om dit in de verbeelding van de luisteraar te plaatsen en het element van inclusieve gemeenschap te suggereren dat elke Passion-uitvoering zou moeten hebben, nou, dan werkt het voor mij.
Bach’s St John Passion gains more from the small-ensemble approach, I think, than its big sister, the St Matthew. Its emotional intimacy and urgency are better suited to the agility and immediacy a one-to-a-part performance brings, and the result can be a deeply compelling human drama. We have had several decent ‘chamber’ St Johns in recent years – including recordings from the Ricercar Consort (7/11), Cantus Cölln and Portland Baroque (both 3/12) – but this new one from John Butt and the Dunedin Consort really struck home for me by achieving its vital results without extravagant overstatement, overt ‘holiness’ or self-conscious marking-out of the work’s architecture. Indeed, naturalness and emotional honesty are what emerge from this tight-knit and perfectly paced ensemble Passion, in which Bach’s complex succession of recitatives, arias, choruses and chorales has surely seldom sounded so convincingly of a piece.
This is not, by the way, a polite way of saying that the performance lacks expressive variety or that performing standards are modest. On the contrary, the increasingly impressive Nicholas Mulroy’s alert, lightly coloured Evangelist strikes a balance in which declamation and lyricism are equally ardent and equally touching, while Matthew Brook is a supple and authoritative Christus. The use of harpsichord and organ together in the recitatives gives their joint story-telling a reassuringly grounded quality; there is nothing ‘ethereal’ in this St John and it is better for it. Both singers also perform with great effectiveness in the arias, where they are joined by Joanne Lunn (her ‘Ich folge dir gleichfalls’ is a joyous and sure-footed gem) and Clare Wilkinson, whose distinctive alto, straightforward in expression and tellingly connected to her speaking voice, lends fragility to ‘Von den Stricken’. Her desolate, almost whispered ‘Die Trauernacht’ in ‘Es ist vollbracht!’ also stabs to the heart.
When these four sing together in the choruses, to be joined by four more ‘ripieno’ singers, their sound is pressing and urgent but never hectoring, so that whether representing a crowd baying for blood or a group of chastened or horror-struck sinners, they come across as a gathering of real people rather than a disembodied chorus. The fact that you can sometimes recognise a soloist’s voice within the mix only adds to this impression of reality. Chorales are shaped with care and expressive sensitivity, but also never overcooked. The Dunedin Consort’s reliance on relatively young casts such as this has always brought their performances an uplifting freshness and immediacy in their recordings of Messiah, the B minor Mass and of course the St Matthew Passion, but in this harrowing piece it allows the sense of drama and personal identification to reach a higher level.
There is, however, another unique layer to this St John, for the piece is set in the context of the Good Friday Vespers liturgy of Bach’s Leipzig. This is where John Butt’s scholarly curiosity pays off, for he clearly sees the liturgical setting not as a dilution but an intensification of the work’s message. In this presentation the Passion – the service, not the oratorio – starts with an Easter chorale, first in Bach’s organ setting (played by Butt) and then sung by a congregation (actually the University of Glasgow Chapel Choir) alternating verses with a solo Mulroy. Then a short burst from a Buxtehude Praeludium leads straight to the opening chorus, nearly nine minutes after the disc has started. A similar sequence follows Part 1, and Part 2 is prefaced by another organ chorale. Immediately after the oratorio has ended (and let’s not pretend that the usual ending, a simple chorale to follow the glowing choral farewell that is ‘Ruht wohl’, does not sometimes sit strangely) comes Ecce quomodo moritur, a gentle funeral motet by the Renaissance composer Jacobus Handl Gallus (sung rather well by the University Choir again under James Grossmith). The reconstruction then ends with a few liturgical nuts and bolts and a final chorale for the congregation.
None of this extra material interrupts the Passion music itself – which, for the record, is a composite version representing what Bach’s uncompleted 1739 revision might have been like – and it can be programmed out if desired. But while you may not always want to sit through nine verses of chorale before getting down to business (or indeed listen to the half-time sermon, taken from a 1720 collection by Erdmann Neumeister, which is downloadable from the Linn website!), the effect of the violin swirls, pounding lower strings and intertwining oboe suspensions of that great opening chorus interrupting Buxtehude’s somewhat Gothic organ prelude certainly deserves more than one hearing. Butt makes a nice point in his booklet-note about how Bach’s Passion performances would have brought together in one project local singers of all abilities, from the soloists to the ‘motet choir’ to members of the congregation; and if his aim here has been to position this in the listener’s imagination and suggest the element of inclusive community that any Passion performance ought to have, well, it works for me.