Awards Issue 2014
Monteverdi: Vespri solenni per la festa de San Marco
Concerto Italiano o.l.v. Rinaldo Alessandrini
Deze reconstructie is afwisselend spannend, statig, dramatisch, episch en intiem – en voorzien van een fantasierijke persoonlijkheid – zoals we inmiddels van Alessandrini en zijn spelers gewend zijn.
Schijn kan bedriegen, dus wees gewaarschuwd dat dit niet weer een versie is van de Vespers uit 1610. Deze procedure begint met een statige uitvoering van de beroemde opener van die collectie, ‘Domine ad adiuvandum me festina’, maar wat volgt is een breed scala aan latere Venetiaanse kerkmuziek van de componist, gecomponeerd tijdens zijn drie decennia durende ambtstermijn als maestro di cappella aan de Basiliek van San Marco. Monteverdi werd in juli 1612 zonder pardon ontslagen uit zijn baan aan het Gonzaga-hof in Mantua, maar gelukkig kwam de meest prestigieuze muzikale baan in Noord-Italië beschikbaar toen de maestro di cappella van de Basiliek van San Marco stierf. Op 1 augustus 1613 deed Monteverdi auditie voor de vacature door een mis te repeteren met ongeveer 50 muzikanten in de kerk van San Giorgio Maggiore; de procureurs waren zo onder de indruk dat ze hem ter plekke inhuurden.
Concerto Italiano's welkome terugkeer naar Monteverdi's sacrale muziek is blijkbaar het eerste deel in een nieuwe serie die de monumentale bloemlezing Selva morale e spirituale van de componist zal onderzoeken, het 'morele en spirituele bos' van sacrale muziek dat in 1641 in Venetië werd gepubliceerd, slechts twee jaar voor zijn dood; Rinaldo Alessandrini en Naïve's documentatie vermelden beide het jaartal 1640 op de titelpagina, hoewel Monteverdi's opdracht gedateerd is op 1 mei 1641; de opdrachtgeefster was niemand minder dan Eleonora Gonzaga - de dochter van zijn eerste werkgever in Mantu, hertog Vincenzo I en weduwe van de Habsburgse keizer Ferdinand II van het Heilige Roomse Rijk. De publicatie bevat 37 verschillende stukken, waaronder spirituele madrigalen (in wezen 'vanitas'-teksten), psalmen (sommige in wel drie verschillende zettingen), muziek voor de mis, hymnen en meer. We weten niet wanneer of waarom deze diverse werken oorspronkelijk zijn gemaakt, en we kunnen ook niet zeker weten of ze allemaal noodzakelijkerwijs bedoeld waren voor feestdagen, missen, vespers en andere ceremonies in San Marco: we weten dat Monteverdi sacrale muziek leverde voor speciale gelegenheden in tal van andere eerbiedwaardige Venetiaanse instellingen. Gezien de onmogelijkheid om specifieke stukken te verbinden met precieze data en plaatsen, moet elke vorm van liturgische reconstructie worden beschouwd als niets anders dan een geïnformeerde speculatieve context die ons in staat stelt om deze magnifieke werken te ervaren buiten hun geseculariseerde moderne functie als concertitems.
Alessandrini biedt een verteerbaar geprogrammeerde ervaring van een enkele plausibele liturgische context van het festival van San Marco de Evangelist (dat plaatsvindt op 25 april). Dienovereenkomstig worden een selectie van geschikte psalmen, motetten en een grootschalig Magnificat geplaatst in gezangen en responsen waarvan Alessandrini beweert dat ze zijn ontleend ‘aan de liturgie die in de tijd van Monteverdi in gebruik was bij St. Mark’s’ (hij specificeert zijn bronnen hiervoor niet – maar de gregoriaanse teksten zorgen voor een fascinerende verandering van de gebruikelijke ritus). In dit geval wordt de helft van de gregoriaanse antifonen vervangen door diverse instrumentale sonates van verschillende componisten en Monteverdi’s motetten Christe, adoramus te en Cantate Domino, beide uit een verzameling die in 1620 door Bianchi is gedrukt; deze worden vaak uitgevoerd door een eenvoudige combinatie van koor en orgel, maar in plaats daarvan wordt het kleine gezelschap van ervaren stemmen van Concerto Italiano verdubbeld door plechtig grote trombones.
De opname, gemaakt in de Basilica Santa Barbara in Mantua, is waarschijnlijk het dichtst dat we ooit bij een authentieke Monteverdiaanse locatie zullen komen, zonder hordes luidruchtige toeristen. Het is eerder gebruikt als locatie voor gedenkwaardige opnames, zoals Jordi Savalls Vespers uit 1610 (Alia Vox, 2/92) en, meer recent, Odhecatons sublieme opname van de Missa In illo tempore (Ricercar). De resonerende maar prachtig transparante akoestische klank weeft zijn betoverende magie over de enkele stemmen en bekwame instrumentalisten van Concerto Italiano, die hun weg vaardig vinden door de grootsheid, intimiteit, retorische dramatiek en textuursubtiliteit die de muziek in een handomdraai vereist. Veel van de muziek is perfect afgestemd op conversatie, vooral in de wisselwerking tussen de concertante solostemmen en de opbloeiende texturen van de ripienogroepen (het hoogtepunt van het Magnificat is opwindend).
Degenen die alleen Monteverdi's meesterwerken willen horen zonder gregoriaanse gezangen en liturgische overwegingen, worden al goed bediend door versies zoals de onlangs voltooide serie van The Sixteen (niet helemaal compleet en verspreid over drie afzonderlijke delen - Coro) en Cantus Cölln (de enige volledig uitgebreide versie die veilig aan te bevelen is - Harmonia Mundi). La Venexiana (Glossa) en Akadêmia (Zig-Zag) plaatsen echter beide het grootste deel van Selva morale binnen verschillende liturgische programma's (geen van beide uitstekende sets bevatte de vijf morele madrigalen - echt jammer). Het valt nog te bezien hoe Alessandrini's project zal verschillen van andere overzichten van dit prachtige repertoire: hij is nooit een loutere kopieerder van formules geweest en zijn gezonde benadering van het pick-and-mix repertoire belooft een waardevol nieuw raamwerk te construeren voor deze vaak opgenomen stukken.
De bonus-dvd met de titel 'The Human and the Divine' is niets om over naar huis te schrijven; het is misschien beter om de fly-on-a-wall-beelden van Alessandrini en zijn gastheren na het diner, die doorratelen over Monteverdi's neoplatonisme, te vermijden, en sommige speculaties die als harde feiten worden gepresenteerd, zullen wetenschappers hun wenkbrauwen doen fronsen. Niettemin zijn er enkele boeiende beelden van het hertogelijk paleis in Mantua en een film van de artiesten aan het werk in S Barbara. De opname zelf is echt het middelpunt van de aandacht, en de onderscheidende uitvoeringen van Concerto Italiano vormen hun meest essentiële Monteverdiaanse werk in ezelsjaren.
Appearances can be deceptive, so be advised that this is not yet another version of the 1610 Vespers. These proceedings commence with a stately performance of that collection’s famous opener, ‘Domine ad adiuvandum me festina’, but what follows is a broad range of the composer’s later Venetian church music composed during his three-decade tenure as maestro di cappella at St Mark’s Basilica. Monteverdi was unceremoniously sacked from his job at the Gonzaga court in Mantua in July 1612, but fortunately the most prestigious musical job in northern Italy became available when the maestro di cappella of St Mark’s died. On August 1, 1613, Monteverdi auditioned for the vacancy by rehearsing a Mass with about 50 musicians in the church of San Giorgio Maggiore; the procurators were so impressed that they hired him on the spot.
Concerto Italiano’s welcome return to Monteverdi’s sacred music is apparently the first volume in a new series that will explore the composer’s monumental anthology Selva morale e spirituale, the ‘moral and spiritual forest’ of sacred music published in Venice in 1641, just two years before his death; Rinaldo Alessandrini and Naïve’s documentation both cite the title-page’s year of 1640, although Monteverdi’s dedication is dated May 1, 1641; the dedicatee was none other than Eleonora Gonzaga – the daughter of his first Mantuan employer Duke Vincenzo I and widow of Habsburg Holy Roman Emperor Ferdinand II. The publication contains 37 different pieces, including spiritual madrigals (essentially ‘vanitas’ texts), psalms (some of them in up to three different settings), music for the Mass, hymns and more. We do not know when or why these diverse works were originally created, nor can we be certain they were all necessarily for feast days, Masses, Vespers and other ceremonies at St Mark’s: we know Monteverdi provided sacred music for special occasions at plenty of other venerable Venetian institutions. Given the impossibility of connecting specific pieces with precise dates and places, any kind of liturgical reconstruction has to be considered as nothing other than an informed speculative context that enables us to experience these magnificent works beyond their secularised modern function as concert items.
Alessandrini offers a digestibly programmed experience of a single plausible liturgical context of the festival of St Mark the Evangelist (which takes place on April 25). Accordingly, a selection of suitable psalms, motets and a large-scale Magnificat are placed within chants and responses that Alessandrini claims are drawn ‘from the liturgy in use at St Mark’s in Monteverdi’s time’ (he does not specify his sources for this – but the plainchant texts make for a fascinating change from the usual rite). In the event, half of the plainsong antiphons are substituted for assorted instrumental sonatas by various composers and Monteverdi’s motets Christe, adoramus te and Cantate Domino, both from a collection printed by Bianchi in 1620; these are often performed by a simple combination of choir and organ, but instead Concerto Italiano’s small consort of experienced voices are doubled by solemnly grand trombones.
The recording, made at the Basilica Santa Barbara in Mantua, is probably the closest we will ever get to an authentic Monteverdian venue free from crowds of noisy tourists. It has been used as a venue for memorable recordings before, such as Jordi Savall’s 1610 Vespers (Alia Vox, 2/92) and, more recently, Odhecaton’s sublime recording of the Missa In illo tempore (Ricercar). The resonant yet exquisitely transparent acoustic weaves its spellbinding magic on the single voices and accomplished instrumentalists of Concerto Italiano, who navigate their way skilfully through the grandeur, intimacy, rhetorical drama and textural subtlety that the music demands at the drop of a hat. Much of the music-making has perfect conversational qualities, especially in the interplay between the concertante solo voices and the blossoming textures of the ripieno groups (the climax to the Magnificat is thrilling stuff).
Those wanting to hear only Monteverdi’s masterpieces without plainchants and liturgical considerations are already well served by versions such as the recently completed series by The Sixteen (not quite complete and spread across three separate volumes – Coro) and Cantus Cölln (the only totally comprehensive version that’s safely recommendable – Harmonia Mundi). However, La Venexiana (Glossa) and Akadêmia (Zig-Zag) both place the majority of Selva morale within different liturgical programmes (neither excellent set included the five moral madrigals – a real pity). It remains to be seen how Alessandrini’s project might differ from other surveys of this wonderful repertoire: he has never been a mere copier of formulas and his healthy approach to pick-and-mix repertoire promises to construct a valuable new framework for these oft-recorded pieces.
The bonus DVD entitled ‘The Human and the Divine’ is nothing to write home about; it might be better to avoid watching the fly-on-a-wall footage of Alessandrini and his hosts after dinner rambling on about Monteverdi’s Neoplatonism, and some speculations presented as hard fact will cause scholars to raise their eyebrows. Nevertheless, there is some engaging footage of the Ducal Palace in Mantua and a film of the performers at work in S Barbara. The recording itself is really the focus of attention, and Concerto Italiano’s distinguished performances constitute their most essential Monteverdian work in donkey’s years.