december 2014

Rameau: Pièces de clavecin – Complete Keyboard Suites

Mahan Esfahani

‘Onfeilbare humor, genegenheid, vloeiendheid en tempo’, kwaliteiten die onze criticus aan Esfahani toeschrijft: volkomen terechte lof voor deze altijd indrukwekkende klavecinist voor de moderne tijd.

Enkele van de beste klavecinisten van onze tijd hebben Rameau's 250e verjaardag gevierd met versies van zijn hoog aangeschreven, maar relatief onbekende solo- en concertklavecimbelwerken: zeer innovatieve muziek voor uiterst bekwame beoefenaars. Onder de opnames is er voor bijna iedereen wel iets te vinden, inclusief degenen die de voorkeur geven aan een Steinway boven een Ruckers.

De keuze van het instrument en de opgenomen geluidskwaliteit leveren de meest directe indrukken op. Esfahani en Haas spelen Ruckers in 18e-eeuwse staten; Haas gebruikt ook een Dumont uit 1707 voor de latere boeken. Bruno Procopio bespeelt een Ruckers-kopie, Ketil Haugs en een tweeklaviersinstrument dat hij zelf heeft gebouwd; Julien Wolfs (Les Timbres) bespeelt een Hemsch uit 1751 die geassocieerd wordt met Rameau's beschermheer, La Pouplinière. Thérèse Dussaut koos voornamelijk voor Steinways in haar heruitgegeven opnames uit de jaren 70 en begin jaren 80. Esfahani, Procopio en Dussaut geven de voorkeur aan een zachter, intiem opgenomen geluid (je hoort het zachte gekletter van de Ruckers/Hemsch van de Cobbe Collection), terwijl Haas en Hausgand de voorkeur geven aan een helderder geluid. De mate waarin de klavecinisten het potentieel van hun instrumenten benutten, is even opvallend: onder de solisten maken Esfahani, Haas en Procopio frequente en fantasierijke veranderingen van manual, registers en koppelingen; Haugsand is relatief spaarzaam.

Thérèse Dussauts zeer gecontroleerde benadering van de piano is bijna ontmannelijkend, zowel voor het instrument als voor de muziek. Haar geluid is dat van een vergulde speeldoos, scheefgetrokken om de thema's te benadrukken en bijna volledig verstoken van resonantie in het lage register; haar toegevoegde toepassing van diminuendo is ook onverdedigbaar. Als haar liefde voor Rameaus muziek en de techniek die nodig is om het uit te voeren niet in twijfel worden getrokken, kan de relevantie van deze opnames vandaag de dag in twijfel worden getrokken.

Een belangrijke factor bij het bepalen van de levensduur van een interpretatie is echter de mate waarin de uitvoerder erin slaagt de muziek te karakteriseren en alleen al op dit punt moet Mahan Esfahani de hoogste punten krijgen, die altijd de maat lijkt te hebben en onfeilbare humor, affectie, vloeiendheid en tempo in zijn interpretaties brengt. De anderen delen veel van deze kwaliteiten, maar niet alles. Arthur Haas denkt op een microkosmische schaal: alles is bewust uitgewerkt en prachtig vormgegeven, maar zelden spontaan; zijn voorliefde om elke regel met inégalité vorm te geven, werkt vaak tegen de nonchalance die hij misschien probeert uit te stralen. De interpretaties van Ketil Haugsand lijken somber; en omdat hij er te vaak voor kiest om te blijven hangen bij de eerste van een groep noten die bij een beat of motief horen, reduceert hij het effect ervan tot een cliché. Er zijn veel specifieke voorbeelden van de stilistische verschillen tussen deze uitvoeringen, maar nergens zo duidelijk als in de stukken van Rameaus derde boek.

Er is ook veel interessants te vinden in de twee laatste opnames van Rameaus Pièces de clavecin en concerts (1741). Dit is uniek geconstrueerde muziek voor ensembles van solisten en beide groepen klaren hun werk goed. De basgamba-partij is uitzonderlijk veeleisend, dus Myriam Rignol bespeelt een instrument met een extra (8e) hoge G-snaar (een kopie van een Frans instrument uit het midden van de 18e eeuw), waardoor Rameaus frequente sprongen tussen diskant en bas gemakkelijker te overbruggen zijn. Les Timbres is een trio van fluit, basgamba en klavecimbel – een van de meest delicate en verfijnde barokke texturen en een van Rameaus favoriete combinaties voor deze collectie. Ze spelen met charme, maar niet altijd met flair, waardoor tempi af en toe kunnen haperen. Inziend dat sommige bewegingen en zelfs secties beter bij de viool passen dan bij de fluit en vice versa, hebben Bruno Procopio en zijn collega's semi-georkestreerde uitvoeringen ontwikkeld die gevarieerder en kleurrijker zijn dan normaal. Het belangrijkste is dat hun uitvoeringen rijk gekarakteriseerd zijn en een betrouwbaar tempo hebben.

Van alle hier besproken klavecinisten koos alleen Haugsand ervoor om Rameau's arrangementen voor soloklavecimbel op te nemen die in de collectie van 1741 zijn opgenomen (hij maakte een mooie opname van de geconcerteerde versie met Catherine Mackintosh en Laurence Dreyfus in 1992). Esfahani beschouwt de klavecimbelarrangementen als 'vrij onhandige knipogen naar de uitgeversmarkt' en naar mijn mening benadert geen enkele de finesse van de eerdere Pièces de clavecin.

Esfahani heeft net een Gramophone Award gewonnen voor zijn superieure CPE Bach-opname en heeft die zeker overtroffen met Rameau's soloklavecimbelwerken.

Some of the finest harpsichordists of our day have celebrated Rameau’s 250th anniversary with versions of his highly regarded if relatively little-known solo and concerted harpsichord works: highly innovative music for supremely accomplished practitioners. Among the recordings is something for nearly everyone, including those who prefer a Steinway to a Ruckers.

The choices of instrument and recorded sound quality produce the most immediate impressions. Esfahani and Haas play Ruckers in 18th-century states; Haas also uses a 1707 Dumont for the later books. Bruno Procopio plays a Ruckers copy, Ketil Haugsand a two-manual instrument he built himself; Julien Wolfs (Les Timbres) plays a 1751 Hemsch associated with Rameau’s patron, La Pouplinière. Thérèse Dussaut opted mainly for Steinways in her reissued recordings from the 1970s and early ’80s. Esfahani, Procopio and Dussaut favour a softer-edged, intimate recorded sound (you hear the gentle clatter of the Cobbe Collection’s Ruckers/Hemsch), while Haas and Hausgand prefer a brighter one. The extent to which the harpsichordists exploit the potential of their instruments is equally striking: among the soloists, Esfahani, Haas and Procopio make frequent and imaginative changes of manual, stops and coupling; Haugsand is relatively sparing.

Thérèse Dussaut’s highly controlled approach to the piano is little short of emasculating, both to the instrument and the music. Hers is the sound of a gilded music box, skewed to highlight the themes and almost completely devoid of resonance in the lower register; her added application of diminuendo is also indefensible. If her affection for Rameau’s music and the technique required to perform it are not in doubt, the relevance today of these recordings can be questioned.

However, a key factor in determining the longevity of an interpretation is the degree to which the performer succeeds in characterising the music and, on this point alone, top marks must go to Mahan Esfahani, who seems always to have its measure and brings unfailing wit, affection, fluency and pacing to his interpretations. The others share many of these qualities, but not all. Arthur Haas thinks on a microcosmic scale: everything is consciously worked out and beautifully crafted but rarely spontaneous; his penchant for shaping every line with inégalité often works against the insouciance he may be trying to project. Ketil Haugsand’s interpretations seem sombre; and because he too often chooses to linger on the first of a group of notes belonging to a beat or motif, he reduces its effect to cliché. Specific examples abound of the stylistic differences between these performances but nowhere more decisively than in the pieces of Rameau’s third book.

There is much of interest, too, in the two latest recordings of Rameau’s Pièces de clavecin en concerts (1741). This is uniquely constructed music for ensembles of soloists and both groups acquit themselves well. The bass viol part is exceptionally demanding, so Myriam Rignol plays an instrument fitted with an extra (8th) high G string (a copy of a mid-18th-century French instrument), the more easily to traverse Rameau’s frequent leaps between treble and bass. Les Timbres is a trio of flute, bass viol and harpsichord – one of the most delicate and refined of Baroque textures and one of Rameau’s preferred combinations for this collection. They play with charm but not always panache, allowing tempi occasionally to falter. Recognising that some movements and even sections suit the violin more than the flute and vice versa, Bruno Procopio and his colleagues have developed semi-orchestrated performances more varied and colourful than usual. Most importantly, their performances are richly characterised and reliably paced.

Of all the harpsichordists reviewed here, only Haugsand chose to record Rameau’s arrangements for solo harpsichord included in the 1741 collection (he made a fine recording of the concerted version with Catherine Mackintosh and Laurence Dreyfus in 1992). Esfahani considers the harpsichord arrangements to be ‘rather clunky nods to the publishing market’ and to my mind none approaches the finesse of the earlier Pièces de clavecin.

Having just won a Gramophone Award for his superlative CPE Bach recording, Esfahani has surely trumped it with Rameau’s solo harpsichord works.