april 2014

Bruckner: Symphony No. 9

London Symphony Orchestra o.l.v. Bernard Haitink

‘Geweldig musiceren,’ concludeert David Gutman, en dat is het ook: een diep doordachte, krachtige presentatie van (de drie delen van) Bruckners laatste gedachten.

Van Claudio Abbado tot Günter Wand, dit allergrootste onvoltooide meesterwerk heeft herhaaldelijk grote dirigenten aangesproken die het einde van hun carrière naderden, niet allemaal ‘natuurlijke’ Brucknerianen. De Negende was ook het laatste stuk dat Leonard Bernstein met zijn geliefde Wiener Philharmoniker voorbereidde. In dit opzicht zijn de referenties van Bernard Haitink ongeëvenaard. Zijn eerste opname van het werk, opgenomen in het Concertgebouw in Amsterdam in december 1965, werd voor het eerst besproken in oktober 1966 toen Deryck Cooke het de beste versie vond die toen beschikbaar was. Hoewel men hoopt dat de tachtigjarige maestro nog vele jaren van onderscheidend musiceren zal genieten, is deze laatste uitvoering allesbehalve realistisch over de vooruitzichten. Waar andere vertolkers Bruckners visie verzachten, is Haitink compromisloos architectonisch, geen textuur zelfbewust verfraaid, geen overgang vals emotioneel weergegeven, weinig geruststelling geboden behalve terloops. Ongeacht het tempo, zijn dirigeerwerk blijft indruk maken door zijn stevige gevoel voor lijn. En in Bruckners afscheid is er bovenal geen twijfel mogelijk over de definitieve bestemming.

Toegegeven, er is nu een andere denkrichting. Nikolaus Harnoncourt en Sir Simon Rattle stellen dat de partituur niet langer als spiritueel compleet kan worden beschouwd met het langzame deel als een noodzakelijk en dwingend eindpunt, en dat er voldoende continuïteit is in wat er van de finale overblijft om een ​​heroverweging van de toon en stijl van wat eraan voorafgaat, teweeg te brengen. Dat zou een lichtere toets kunnen impliceren, of zelfs een veronderstelde voltooiing in vier delen. Dat geldt niet voor Haitink: ‘Je moet het leven respecteren, maar je moet ook de dood respecteren.’ Het dissonante hoogtepunt van zijn langzame deel is resoluut ouderwets en angstaanjagend, geen greintje onderbelicht. De lichtstralen van de laatste maten worden op een objectieve manier gearticuleerd in plaats van vervuild met helende balsem. Volgens de componist Robert Simpson: ‘Het bewijs van [Bruckners] spirituele en fysieke beproeving is te zien in de aard van de muziek zelf, vaak duister tot aan het duister, verscheurd door de angst die hij tot nu toe uit zijn muziek had weten te houden.’ Haitink is misschien stoïcijnser.

Luisteraars die gehecht zijn aan de opnamen die de dirigent maakte als een frisse jongeman, moeten opmerken dat zijn eerste deel nu 27'31" is, vergeleken met 23'14" uit 1965, maar dat er geen sprake is van verlies van focus. Sommigen zullen hem misschien niet begrijpen in het Scherzo, het sombere, monolithische loopvlak is moeilijker te verdragen, hoewel het Trio opvallend vlot is – hij heeft daar altijd een groot contrast bevoordeeld. Ja, het Adagio is breed, zo niet breder dan onder Carlo Maria Giulini in het Musikverein van Wenen (DG, 9/89). In de Barbican Hall in Londen speelt het LSO voortreffelijk voor Haitink en het is niet hun schuld dat het auditorium nooit zal klinken als de ideale Bruckner-locatie. Hoewel het geluidsbeeld diepte en lucht mist, biedt de onkerkelijke kaalheid een nieuw perspectief op het argument. Je zult die strenge, onverzettelijke climaxen, ondersteund door zwarte, lijkbleke pauken, niet snel vergeten. Is dit geweldige muziek maken? De speler in de lift dacht van wel en ik ook.

From Claudio Abbado to Günter Wand, this greatest of all unfinished masterpieces has repeatedly appealed to great conductors nearing the end of their careers, not all of them ‘natural’ Brucknerians. The Ninth was also the last piece Leonard Bernstein prepared with his beloved Vienna Philharmonic. In this regard Bernard Haitink’s credentials are unmatched. His first recording of the work, set down in Amsterdam’s Concertgebouw in December 1965, was initially reviewed as long ago as October 1966 when Deryck Cooke thought it the best version then available. While one hopes the octogenarian maestro will enjoy many more years of distinguished music-making, this latest rendering is nothing if not realistic about the prospects. Where other interpreters soften Bruckner’s vision, Haitink is uncompromisingly architectural, no texture self-consciously beautified, no transition rendered falsely emotive, little reassurance offered except in passing. Whatever the tempo, his conducting continues to impress by virtue of its firm sense of line. And in Bruckner’s leave-taking above all there is no mistaking the finality of the destination.

Granted, there is now another school of thought. Nikolaus Harnoncourt and Sir Simon Rattle hold that the score can no longer be considered spiritually complete with its slow movement a necessary and compelling end point, finding sufficient continuity in what survives of the finale to prompt a rethink about the tone and style of what comes before. That might imply a lighter touch, or even a conjectural four-movement completion. Not so for Haitink: ‘You have to respect life but you also have to respect death.’ The dissonant climax of his slow movement is resolutely old-school and terrifying with it, not one whit underplayed. The final bars’ shafts of light are articulated in objective fashion rather than adulterated with healing balm. According to the composer Robert Simpson: ‘The evidence of [Bruckner’s] spiritual as well as physical travail can be seen in the nature of the music itself, often dark to the pitch of blackness, rent with such anguish as he had so far succeeded in keeping out of his music.’ Haitink is perhaps more stoical.

Listeners attached to the recordings made by the conductor as a fresh-faced youngster should note that his initial movement is now 27'31" to 1965’s 23'14", yet there’s no loss of focus. Where some may part company with him is in the Scherzo, its dour, monolithic tread harder to take, although the Trio is notably fleet – he has always favoured a big contrast there. Yes, the Adagio is broad, if not more so than under Carlo Maria Giulini in Vienna’s Musikverein (DG, 9/89). In London’s Barbican Hall the LSO play quite superbly for Haitink and it is not their fault that the auditorium will never sound like the ideal Bruckner venue. While the sound stage lacks depth and air, its un ecclesiastical baldness provides a new perspective on the argument. You won’t quickly forget those stern, unyielding climaxes underpinned by black, cadaverous timps. Is this great music-making? The player in the lift thought so and so do I.