december 2015

Bartók & Ligeti

Ensemble Intercontemporain o.l.v. Matthias Pintscher

Een royaal en prachtig uitgevoerd overzicht van de werken van Bartók en Ligeti, met name de drie instrumentale soloconcerten van laatstgenoemde.

György Ligeti’s Pianoconcert (1985‑88) dreigde zichzelf te transformeren tot een moderne compositielolly en ik, voor één, aarzelde om mee te gaan op die rit. Volgend op het meedogenloze tempo van uitvindingen dat Ligeti’s opmars in de jaren 60 en 70 kenmerkte – van Atmosphères tot San Francisco Polyphony zonder dat al te veel mensen de overgang opmerkten – kunnen de vrolijke ritmische jig- en slide-whistle-geluidseffecten van het Pianoconcert klinken alsof Gershwin op straat speelt in het circus. Maar nu herinneren pianist Hidéki Nagano en het Ensemble Intercontemporain onder leiding van Matthias Pintscher eraan dat Ligeti’s harmonische en ritmische procedures zeker waren geëvolueerd; baggeren onder de oppervlakte, maar zijn gebarentaal had nog steeds te maken met het sonische theater-van-het-absurde dat hij had opgevoerd tijdens zijn Aventures en Nouvelles aventures uit het midden van de jaren 60.

Als iemand nog twijfelt over de levensvatbaarheid van de cd, dan zal Alpha Classics ongetwijfeld een woord willen horen. Alles, van de kwaliteit van het papier (het boekje is gedrukt op prachtig wasachtig papier dat aanvoelt als oud perkament) tot de strak minimalistische verpakking en het zorgvuldig samengestelde programma, is duidelijk zorgvuldig afgewogen. Boulez's DG-uitgave uit 1994 van Ligeti's drie solo-instrumentale concerten (ook met het Ensemble Intercontemporain) zette de toon voor het debat, maar nooit eerder zijn zulke vastberaden uitvoeringen van deze stukken met zulke heldere details vastgelegd - en alsof dat nog niet genoeg is, geeft Alpha je ook eersteklas versies van Bartóks Contrasten en Sonate voor twee piano's en slagwerk om de historische context te helpen kaderen.

Hier omlijsten Ligeti's twee concerten uit de late periode (piano en viool) zijn Celloconcert uit 1966. Dit concert begint in stilte, maar niet de voyeuristische stilte die typisch is voor John Cage. De technici openen plotseling de opening en je oren vallen eerst in een meesterlijk uitgebalanceerde, georkestreerde stilte waaruit een enkele hoge cellonoot onmerkbaar wegglipt. Deze uitvoering herinnert je eraan dat Ligeti de stilte net zo ijverig coördineert als de noten. En wanneer het verhaal uiteenvalt in kletsende plofjes, piepjes en geritsel, worden we midden in dit zorgvuldig geperfectioneerde geluid gelopen. Cellist Pierre Strauch voelt zich op een manier in controle die Nicolas Altstaedt in zijn recente opname voor Neos niet had.

Zoals al eerder aangegeven, is Nagano's uitvoering van het Pianoconcert een instant klassieker. De fysieke kant van zijn spel wordt geëvenaard door de orkestrale Punch and Judy; luister aan het begin van het eerste deel naar de manier waarop grommende ondergrondse gemompel dat uit de algemene richting van de contrafagot komt het ensemblevuur aanwakkert, en naar het aanhoudende gemechaniseerde klikklak van houtblokken. Persoonlijk heb ik Ligeti's Vioolconcert altijd het meest ongrijpbare van zijn werken uit de late periode gevonden. Maar Pintscher houdt het zich ontvouwende structurele verhaal stijf (in tegenstelling tot Christina Åstrand en Thomas Dausgaards vreemd geparfumeerde, geromantiseerde opname uit 2000) – die, net als in het Pianoconcert, Ligeti’s fantasie de vrije loop laat. Recensie ingediend, ik ga nog een keer luisteren, dit keer voor puur genot

György Ligeti’s Piano Concerto (1985‑88) has been threatening to transform itself into a modern composition lollipop and I, for one, have been reluctant to be taken along for the ride. Following the relentless pace of invention that marked Ligeti’s 1960s and ’70s advance – Atmosphères to San Francisco Polyphony without too many people noticing the join – the jaunty rhythmic jig and slide-whistle sound effects of the Piano Concerto can be made to sound like Gershwin busking at the circus. But now pianist Hidéki Nagano and the Ensemble Intercontemporain under Matthias Pintscher issue a reminder that Ligeti’s harmonic and rhythmic procedures had certainly evolved; dredge beneath the surface, though, and his gestural language was still dealing with the sonic theatre-of-the-absurd he had staged during his mid-1960s Aventures and Nouvelles aventures.

If anyone still harbours doubts over the viability of the CD, no doubt Alpha Classics will be wanting a word. Everything from the quality of paper (the booklet is printed on a gorgeous waxy paper like ancient parchment to the touch) to the trimly minimalist packaging and the thoughtfully assembled programme has obviously been carefully weighed up. Boulez’s 1994 DG release of Ligeti’s three solo instrumental concertos (also with the Ensemble Intercontemporain) set the terms of the debate, but never have such resolute performances of these pieces been captured with such lucent detail – and if that weren’t enough, Alpha also gives you top-notch versions of Bartók’s Contrasts and Sonata for Two Pianos and Percussion to help frame the historical context.

Here, Ligeti’s two late-period concertos (piano and violin) bookend his 1966 Cello Concerto. This concerto begins in silence, but not the voyeuristic silence typical of John Cage. The engineers suddenly open the aperture and you’re dropped ears first into a masterfully balanced, orchestrated silence out of which a single high cello note imperceptibly slips. This performance reminds you that Ligeti coordinates the silence as diligently as he does the notes. And when the narrative crumbles into chattering plops, squeaks and rustlings, we are walked right inside this carefully honed noise. Cellist Pierre Strauch feels in overall control in a way that Nicolas Altstaedt in his recent recording for Neos did not.

As already trailed, Nagano’s take on the Piano Concerto is an instant classic. The physicality of his playing is matched by the orchestral Punch and Judy; listen out near the beginning of the first movement for the way grumbling subterranean murmurs emanating from the general direction of the contrabassoon stoke the ensemble fire, and for the insistent mechanised click-clack of woodblocks. Personally I’ve always found Ligeti’s Violin Concerto the most illusive of his late-period works. But Pintscher keeps the unfolding structural narrative rigid (as opposed to Christina Åstrand and Thomas Dausgaard’s weirdly perfumed, romanticised 2000 recording) – which, just as in the Piano Concerto, allows Ligeti’s fantasy to roam free and wild. Review filed, I’m off to have another listen, this time for pure pleasure