september 2015
Rachmaninov: Variations
Daniil Trifonov & Philadelphia Orchestra o.l.v. Yannick Nézet-Séguin
‘Een van de allerbesten’, zegt de recensent over de opwindende uitvoering van de Paganini Rhapsody door deze winnaar van de Tsjaikovski-prijs in 2011 – en het is onmogelijk om het oneens te zijn. Ook het orkestspel onder leiding van Yannick Nézet-Séguin verdient een groot compliment.
De openingsmaten vertellen je dat dit een goede ‘Pag Rhap’ gaat worden. Zoals het er nu voorstaat, is het een geweldige, een van de allerbeste. Dat geldt ook voor de onmisbare referentie-opname met de componist en hetzelfde orkest, gemaakt in 1934, slechts zes weken nadat ze de première onder Leopold Stokowski hadden gegeven. Laten we eerst eens kijken naar het geluid van DG: in de Rhapsody is het weelderig, vol en realistisch, met een bijna perfecte balans tussen piano en orkest. De zijdezachte strijkers en karaktervolle houtblazers van de Philadelphia zijn een genot, terwijl de slagwerkafdeling passend pittig is zonder overgekookt te zijn.
De tempoverhoudingen tussen elke variatie lijken mij ideaal en de lastige momenten van coördinatie (Var 9, bijvoorbeeld) worden met een vlekkeloze ritmische precisie geleverd. Tussen de fratsen en het flitsende passagewerk is er genoeg tijd om te ontspannen: de entree van de celli in nr. 12, Tempo di minuetto, is gewoonweg prachtig, maar nog beter is de hartverscheurende overgang van het einde van Var 17 naar de beroemde Var 18, geen op zichzelf staand stuk hier maar volledig geïntegreerd in het muzikale verhaal.
Terwijl Trifonov geniet van de pianistische gymnastiek, is hij ook alert op de momenten van ondeugendheid, zoals de stervende frase die voorafgaat aan Var 24, misschien wel de technisch meest uitdagende van de variaties - en met wat een voorbeeldige helderheid behandelt hij die. Ik had graag een vrolijker glissando gehoord dat naar de bovenkant van het klavier schreeuwde om de laatste pagina in te gaan, maar dat doet er nauwelijks toe als je wordt meegesleept naar de tumultueuze en onverbiddelijke conclusie van het werk - onverbiddelijk, dat wil zeggen, afgezien van de brutale twee laatste maten, perfect getimed en gegradeerd door deze samenwerking. Trifonov en Nézet-Séguin lijken echt een ontmoeting van muzikale geesten te zijn.
De rest van de cd is gewijd aan solowerken, opgenomen in New York in plaats van in Philadelphia, maar met dezelfde weelderige pianoklank en natuurlijke akoestiek. Rachmaninovs Variations pour le piano sur un thème de F Chopin (opgedragen aan Leschetizky) was zijn eerste solocompositie uit de 20e eeuw voor zijn eigen instrument. Het thema is de C mineur Prelude, Op 28 nr. 20, door Rachmaninov in verkorte vorm gepresenteerd. U zou niet de enige zijn die denkt dat dit wonderbaarlijk fantasierijke werk de neiging heeft om zich over zijn 22 variaties uit te strekken. Rachmaninov dacht dat zelf ook en was van plan om het werk in een verkorte versie uit te brengen, maar dat heeft hij nooit gedaan. Trifonov biedt zijn eigen oplossing door Var 10 te vermengen met het laatste deel van Var 12 en Var 11 helemaal te laten vallen. Degenen die aandringen op de complete partituur zullen het oneens zijn, maar ik denk persoonlijk dat dit een nuttige (en naadloze) snede is – en behoorlijk slim. Bovendien schrapt hij Vars 18 en 19 (geen groot verlies naar mijn mening) en neemt hij de herhaling in Var 22 niet. Trifonov biedt ook zijn eigen alternatieve einde, waarbij hij (zoals de meesten doen) de overbodige presto laatste pagina schrapt en een herhaling van het oorspronkelijke thema invoegt, maar met Chopins dynamiek omgedraaid: zo gaat de pp conclusie van Var 22 over in de openingsmaten van de Prelude op pp, opbouwend naar een ff einde. Voor mij is dit de meest overtuigende realisatie van Rachmaninovs Opus 22 die ik tot nu toe heb gehoord. De kern ervan is Var 16, ongetwijfeld een van de grootste melodieuze inspiraties van de componist, vergelijkbaar met de Paganini Var 28 (en als zodanig vele jaren geleden opgenomen in een weelderige piano- en orkestbewerking door Semprini). Trifonov vermijdt de verleiding van zoete melancholie en speelt dit, sans rubato, met exquise tederheid.
Als deze variatie kan worden gezien als een voorloper van de heimwee-lijdende Rachmaninov, dan is het dezelfde emotie die Trifonovs eigen gelijknamige suite van vijf korte bewegingen inspireerde. ‘Ik was twee of drie maanden in de VS, ik was 18 jaar oud, voor het eerst weg van mijn ouders, zo ver van huis,’ bekent hij in het boekje. Rachmaniana is, als uiting van zijn nostalgie naar zijn roots, ‘een soort eerbetoon aan Rachmaninov’ die, net als Trifonov, een thuis had gevonden in de Nieuwe Wereld. Hoewel er herkenbare verwijzingen naar en figuraties zijn die zijn ontleend aan verschillende preludes en Etudes-tableaux (om nog maar te zwijgen van de onvermijdelijke klokken!), stijgt het schrijven uit boven louter pastiches en wordt het een zeer effectief recitalstuk.
Tot slot zijn er de Variaties op een thema van Corelli (zonder enige tekstuele interventies), een uitvoering die vergelijkbaar is met die van de Chopin-variaties. In een werk dat onnodig somber kan worden (Richard Farrell – Atoll, 1/11) of droog en afstandelijk (Nikolai Lugansky, glazig van toon, in hetzelfde programma minus, uiteraard, Rachmaniana – Warner, 12/04), vormt Trifonov de 20 korte afzonderlijke vermeldingen tot een bevredigend geheel, waarbij de rijkdom en vruchtbaarheid van Rachmaninovs vindingrijkheid wordt onthuld. Hoewel ik nog steeds bewondering heb voor het assertieve verslag van André Watts uit 1968 (Philips, 8/99 – luister naar zijn vurige Intermezzo), is de jonge Rus een meer betoverende, lyrische metgezel.
DG geeft, niet toevallig, elke variatie op de schijf een apart nummer – een indrukwekkende 73 in totaal. Niet dat je iets anders wilt doen dan helemaal luisteren naar deze vroege kanshebber voor de Awards van 2016
The opening bars tell you this is going to be a good ‘Pag Rhap’. As things turn out, it is a great one, up there with the very best. That includes the indispensable benchmark recording with the composer and the same orchestra made in 1934, just six weeks after they had given the premiere under Leopold Stokowski. Let’s deal first with DG’s sound: in the Rhapsody it is sumptuous, full-bodied and realistic, with a near-perfect balance between piano and orchestra. The Philadelphia’s silky strings and characterful woodwind are a joy, while the percussion department is suitably punchy without being overcooked.
The tempo relationships between each variation strike me as ideal and the tricky moments of co‑ordination (Var 9, for example) are delivered with spot-on rhythmic precision. Between the hijinks and dashing passagework there is time aplenty to relax: the cellos’ entry in No 12, Tempo di minuetto, is simply gorgeous, but even better is the heart-melting transition from the end of Var 17 into the famous Var 18, no stand-alone piece here but fully integrated into the musical narrative.
While Trifonov revels in the pianistic gymnastics, he is also alert to the moments of mischief, such as the dying phrase that precedes Var 24, arguably the most technically challenging of the variations – and with what exemplary clarity he handles it. I should like to have heard a more gleeful glissando whooping up to the top of the keyboard to launch into the final page, but it hardly matters when being swept along to the work’s tumultuous and inexorable conclusion – inexorable, that is, but for the cheeky two final bars, perfectly timed and graded by this partnership. Trifonov and Nézet-Séguin do seem genuinely to be a meeting of musical minds.
The remainder of the disc is given over to solo works, recorded in New York rather than in Philadelphia, but with the same opulent piano tone and natural acoustic. Rachmaninov’s Variations pour le piano sur un thème de F Chopin (dedicated to Leschetizky) was his first 20th-century solo composition for his own instrument. The theme is the C minor Prelude, Op 28 No 20, presented by Rachmaninov in abbreviated form. You would not be alone in thinking that this wonderfully imaginative work tends to sprawl over its 22 variations. Rachmaninov himself thought so and intended to issue the work in a shortened version but never did. Trifonov offers his own solution by conflating Var 10 with the latter part of Var 12 and dropping Var 11 altogether. Those who insist on the complete score will demur but, personally, I think this is a beneficial (and seamless) cut – and rather clever. Furthermore, he cuts Vars 18 and 19 (no great loss in my opinion) and doesn’t take the repeat in Var 22. Trifonov also provides his own alternative ending, cutting (as most do) the superfluous presto final page and inserting a reprise of the original theme, but with Chopin’s dynamics inverted: thus Var 22’s pp conclusion merges into the opening bars of the Prelude at pp, building to an ff ending. For me, this is the most convincing realisation of Rachmaninov’s Op 22 I have yet heard. At its heart is Var 16, surely one of the composer’s greatest melodic inspirations, on a par with the Paganini Var 28 (and recorded as such many years ago in a lush piano-and-orchestra arrangement by Semprini). Avoiding the temptation of saccharine melancholy, Trifonov plays this, sans rubato, with exquisite tenderness.
If this variation can be seen as a forerunner of the homesick Rachmaninov, it is the same emotion that inspired Trifonov’s own eponymous suite of five short movements. ‘I had been in the US for two or three months, I was 18 years old, away from my parents for the first time, so far from home,’ he confesses in the booklet. Expressing his nostalgia for his roots, Rachmaniana is ‘a kind of homage to Rachmaninov’ who, like Trifonov, had made a home in the New World. While there are recognisable references to and figurations borrowed from various Preludes and Etudes-tableaux (not to mention the inevitable bells!), the writing rises above mere pastiche into a highly effective recital piece.
Finally, there are the Variations on a Theme of Corelli (without any textual interventions), a performance on a par with that of the Chopin Variations. In a work that can become unduly sombre (Richard Farrell – Atoll, 1/11) or dry and detached (Nikolai Lugansky, glassy-toned, in the same programme minus, of course, Rachmaniana – Warner, 12/04), Trifonov shapes the 20 brief separate entries into a satisfying whole, revealing the richness and fertility of Rachmaninov’s invention. While I still admire André Watts’s assertive account from 1968 (Philips, 8/99 – listen to his fiery Intermezzo), the young Russian is a more beguiling, lyrical companion.
DG, not incidentally, helpfully gives each variation throughout the disc a separate track – an impressive 73 in all. Not, I think, that you’ll want to do anything but listen all the way through to this early contender for the 2016 Awards