augustus 2015
Shostakovich Under Stalin's Shadow - Symphony No. 10 (Live)
Boston Symphony Orchestra o.l.v. Andris Nelsons
Deze krachtige en prachtig gemaakte opname – de eerste van de samenwerking tussen DG en het Boston Symphony onder Nelsons – is een enorm indrukwekkend voorbeeld van wat dit ensemble/maestro-partnerschap nog meer kan bereiken.
Andris Nelsons’ eerste (live) opname als muziekdirecteur van het Boston Symphony is nogal wat. Het draagt de titel ‘Under Stalin’s Shadow’, hoewel de Tiende symfonie – die in première ging slechts enkele maanden na Stalins dood in 1953 – natuurlijk het punt was waarop Shostakovich uit die schaduw tevoorschijn kwam en zijn eigen muzikale monogram – DSCH – trots zwaaide als een eremedaille. Maar terwijl de Tiende op zichzelf een kroniek is van voor en na Stalin, heeft Nelsons een voorwoord toegevoegd in de vorm van de geweldige Passacaglia uit de opera Lady Macbeth of the Mtsensk District van de componist – het stuk dat als eerste in ongenade viel bij de dictator en zijn regime.
Dus shock-and-awe komt met wraak in de schreeuwende orgelachtige akkoorden die het lot van Katerina Izmailova voorspellen – de staat die deze bevrijde vrouw onder druk zet voor de misdaden waartoe ze is gedreven. Het is de muzikale belichaming van onderdrukking, dit buitengewone intermezzo, en de ironie is dat Stalin het niet als zodanig herkent, maar eerder aanstoot neemt aan de verpletterende dissonantie ervan. En, mijn hemel, Nelsons legt het monsterlijke hoogtepunt neer met bijna obscene smaak, gehuil van spot van het houtblazerskoor en de Boston-trompetten die een opwindende schrilheid oproepen uit vervlogen tijden toen de hoofdrolspeler uit de Münch- en Leinsdorf-tijdperken een stalen, mesachtige glans zou verlenen aan het tutti-geluid.
Het is dan een werkelijk aangrijpende overgang van de ondoordringbare duisternis van de laatste maten naar de lange, door de bas geleide introductie van de Tiende symfonie. Nelsons' uitvoering is machtig, gekenmerkt door een prachtige neus voor sfeer en een manier om ruimte te maken voor de opeenvolging van desolate blaassolo's - eerst klarinet, later fagotten en piccolo's.
De onverbiddelijkheid van dit prachtig geproportioneerde, boogachtige eerste deel wordt tot in de perfectie beoordeeld. Er is die verloren kleine dans voor fluit die verandert in een kreet van wanhoop in het enorme ontwikkelingshoogtepunt en later opduikt in klarinetten die hoop tegen hoop strijden om de geest van optimisme levend te houden.
Ik noemde het wanhopige hoogtepunt van deze beweging, een omwenteling zo groot en zo langdurig dat het onoverkomelijk lijkt - maar wat Nelsons hier zo dodelijk indrukwekkend maakt, is de precisie waarmee hij elk accent, elk woest sforzando aanpakt. Hij is de meest ritmische van alle dirigenten en de koperblazers met trompettoppen bezitten hier een eensgezindheid die hen absoluut onverbiddelijk maakt.
Ik moet eraan toevoegen dat elk thematisch motief, elke kruisverwijzing en transformatie duidelijk is afgebakend. Niet in enige zin forensisch, zoals in steriel, gewoon verbazingwekkend helder. En terwijl Nelsons de nasleep van deze crisis onderhandelt met grote inhalaties van zijn celli en bassen, komen we weer terug bij de sombere coda, waar twee piccolo's tevergeefs een troostende ronde proberen.
Het wervelende scherzo volgt – en of dit nu bedoeld was als een schets van Stalin die door het weefsel van de symfonie scheurt, is niet van belang: er komt iets destructiefs op deze manier, en met grote snelheid. Nou ja, meer de illusie van snelheid (nadrukkelijk en dwingend), want het is wederom de ritmische precisie, de klik van de syncopen en de absolute zekerheid in het spelen ervan die de adem beneemt. Wanneer de trombones halverwege de beweging hun invasieve aanwezigheid laten voelen, is er meer dan een hint van de tactieken van de bullebak van het Rode Leger in de houding die ze overbrengen en, in tegenstelling hiermee, maakt Nelsons veel van die griezelige motorische passage in de strijkers die volgt, alsof hij stilletjes meer energie genereert voor de laatste maten.
Zoveel voor het 'voor'. Uit het stof van het scherzo komt het ‘after’ tevoorschijn – de componist die zijn identiteit herbevestigt in de gecodeerde muzikale vorm van zijn eigen monogram, DSCH. Het is er bijna voordat je het weet, het compenseert suggestieve hoornsolo’s (prachtig bijgewoond door de BSO-directeur) en herhaalt zichzelf door de volksdans in het hart van het Allegretto. Wat een mysterieuze beweging is dit (dichter bij een Mahleriaanse Nachtmusik dan wat dan ook in Shostakovich) en hoe subtiel Nelsons de schaduwrijke subtekst ervan verkent.
Ik heb de schoonheid en persoonlijkheid van het blaasspel in deze uitvoering al genoemd, en de klagende hobo-solo die voor het eerst een nieuwe dageraad ruikt aan het begin van de finale is vooral aangrijpend. Twijfel er niet aan dat dit een van de beste uitvoeringen is die ik ooit van dit geweldige stuk heb gehoord (het moet zeker een eerlijke kans maken op ‘beste in catalogus’) en om te zeggen dat het een goed voorteken is voor Nelsons’ toekomst bij het Boston Symphony is een understatement en nog wat meer. Dit was een slimme afspraak.
Symphony Hall, Boston (gemodelleerd naar Wenen en Amsterdam) klinkt ook geweldig, de donderende herhaling van het DSCH-motief in het hart van de finale heeft een enorme impact en bereidt ons voor op het vuurwerk van de coda, waar uitdagende pauken bijna het laatste woord hebben. Bijna, maar niet helemaal. Stalin was misschien dood, maar zijn verderfelijke erfenis was springlevend.
Andris Nelsons’s first (live) recording as Music Director of the Boston Symphony is quite something. It carries the title ‘Under Stalin’s Shadow’ though, of course, the Tenth Symphony – premiered just months after Stalin’s death in 1953 – was the point at which Shostakovich emerged from that shadow defiantly brandishing his own musical monogram – DSCH – like a medal of honour. But while the Tenth is in itself a before-and-after-Stalin chronicle, Nelsons has added a preface in the shape of the stupendous Passacaglia from the composer’s opera Lady Macbeth of the Mtsensk District – the piece which first found disfavour with the dictator and his regime.
So shock-and-awe arrives with a vengeance in the screaming organ-like chords which portend Katerina Izmailova’s destiny – the State bearing down on this liberated woman for the crimes to which she has been driven. It is the musical embodiment of oppression, this extraordinary interlude, and the irony is that Stalin should not recognise it as such but rather find offence in its crushing dissonance. And, my goodness, Nelsons lays down the monster climax with almost obscene relish, howls of derision from the woodwind choir and the Boston trumpets recalling a thrilling stridency from days of yore when the principal from the Münch and Leinsdorf eras would lend a steely, blade-like gleam to the tutti sound.
It’s a really affecting segue then from the impenetrable darkness of its closing bars into the long string bass-led introduction of the Tenth Symphony. Nelsons’s performance is mighty, marked by a wonderful nose for atmosphere and a way of making space for the succession of desolate wind solos – first clarinet, later bassoons and piccolos.
The inexorability of this beautifully proportioned, arch-like first movement is judged to perfection. There is that forlorn little dance for flute that morphs into a cry of such despair in the huge development climax and later emerges in clarinets striving hope against hope to keep the spirit of optimism alive.
I mentioned the despairing climax of this movement, an upheaval so great and so protracted as to seem insurmountable – but what makes Nelsons so lethally impressive here is the precision with which he addresses every accent, every ferocious sforzando. He is the most rhythmic of conductors and the trumpet topped brass here are possessed of a unanimity that makes them absolutely implacable.
I should add that every thematic motif, every cross-reference and transformation is clearly delineated. Not in any sense forensic, as in sterile, just startlingly clear. And as Nelsons negotiates the aftermath of this crisis with great intakes of breath from his cellos and basses, we come full-circle into the bleak coda, where two piccolos vainly attempt a consoling roundelay.
The whirlwind scherzo ensues – and whether or not this was intended as a thumbnail sketch of Stalin tearing through the fabric of the symphony is immaterial: something destructive this way comes, and at great speed. Well, more the illusion of speed (emphatic and imperative) because again it’s the rhythmic precision, the snap of the syncopations and absolute security in the playing of them that takes the breath away. When the trombones make their invasive presence felt midway through the movement there is more than a hint of Red Army bullyboy tactics in the attitude they convey and, by contrast, Nelsons makes much of that eerie motoric passage in the strings which follows, as if quietly generating more energy for the closing bars.
So much for the ‘before’. Emerging from the dust of the scherzo comes the ‘after’ – the composer reasserting his identity in the coded musical form of his own monogram, DSCH. It’s there almost before you know it, offsetting evocative horn solos (beautifully attended by the BSO principal) and reiterating itself through the folk dance at the heart of the Allegretto. What a mysterious movement this is (closer to a Mahlerian Nachtmusik than anything else in Shostakovich) and how subtly Nelsons explores its shadowy subtext.
I have mentioned the beauty and personality of the wind-playing throughout this performance, and the plaintive oboe solo which first scents a new dawn at the start of the finale is especially poignant. Be in no doubt that this is one of the finest performances that I have ever heard of this great piece (it must surely bid fair for ‘best in catalogue’) and to say that it augurs well for Nelsons’s future with the Boston Symphony is an understatement and then some. This was a shrewd appointment.
Symphony Hall, Boston (modelled after Vienna and Amsterdam) sounds wonderful, too, the thunderous restatement of the DSCH motif at the heart of the finale packing a huge punch and preparing us for the fireworks of the coda, where defiant timpani have almost the last word with it. Almost, but not quite. Stalin may have been dead but his pernicious legacy was very much alive.