juni 2015
Franz Schubert: Works for Piano
Sir András Schiff
Schiffs instrument van keuze hier – een fortepiano uit circa 1820, en een die rijk is aan verschillende tonen, goed vastgelegd door ECM – verleent een opmerkelijk gedetailleerde transparantie en intimiteit aan zijn fascinerende interpretatie van deze Schubertwerken.
Dit is iets speciaals en ik moedig iedereen die geïnteresseerd is in de discografie van Schuberts pianomuziek aan om het te horen. Twijfelt u over het oude instrument? Zou het echt toereikend kunnen zijn om de klanken en het expressiebereik in deze brede selectie van werken te omvatten, waaronder twee van Schuberts grootste sonates? Ik zou zeggen, houd u niet in.
Schiff zelf zegt dat hij een langzame bekeerling was, uit de tijd zo'n 30 jaar geleden toen mensen strijdende standpunten innamen over 'authenticiteit', voor en tegen, en arrogantie en dogma de overhand hadden. 'Bent u een van ons?' zoals mevrouw Thatcher zou hebben gevraagd. Schiff, die van buitenaf naar binnen keek, zag dat veel van de instrumenten toen niet in topconditie waren en hij hield ook een scherp oog op de beoefenaars, die vaak niet zo heel goed waren.
Maar nieuwsgierigheid hield hem geïnteresseerd en de vreugde die hij altijd heeft gehad in het spelen op prachtige instrumenten, ongeacht hun herkomst en stamboom, met elk van hen een eigen karakter, hield hem staande. Hij gelooft, daar ben ik zeker van, dat er een nauw verband bestaat tussen een instrument en de muziek die ervoor geschreven is; en hoewel hij zichzelf het plezier van het spelen van Schubert op de moderne piano niet ontzegt, vindt hij het belangrijk om de verlichting en inspiratie te behouden die te halen zijn uit de Weense fortepiano uit Schuberts tijd.
Er waren meer dan honderd bouwers in de stad en het instrument hier, van rond 1820, is van Franz Brodmann, broer van de bekendere Joseph wiens leerling Ignaz Bösendorfer de firma in 1828 overnam. Het kwam in het bezit van de Oostenrijks-Hongaarse keizerlijke familie en de laatste Oostenrijkse keizer en Hongaarse koning nam het mee toen hij na de Eerste Wereldoorlog naar Zwitserland werd verbannen. De restauratie in 1965 werd zorgvuldig uitgevoerd en András Schiff verwierf het in 2010; sindsdien is het in bruikleen gegeven aan het Beethoven Haus in Bonn, waar deze prachtige opname een jaar geleden werd gemaakt. Wanneer hij Schubert speelt, zegt hij, zal de zoete toon en het geluid in een kleine zaal altijd in zijn achterhoofd blijven.
De basistoon is piano en natuurlijk kan het niet tippen aan een modern instrument in kracht en glans. Toch is het dynamische bereik breed en wanneer het ‘moderator’-pedaal in werking is – er zijn in totaal vier pedalen – kunnen de zachtste ppp-passages, die niet zeldzaam zijn bij Schubert, worden gerealiseerd als een nuance die verschilt van de pianissimo's die door het zachte pedaal worden geproduceerd. In de andere richting is het ook in staat tot een graad die verder gaat dan fortissimo, en op alle dynamische niveaus draagt het geluid, met een tedere zachtheid van timbre als norm. Concertgangers ontdekten dat het, met een meesterpianist, gemakkelijk de ruimte van de Wigmore Hall kon innemen, waar Schiff begin dit jaar bejubelde recitals op gaf. Als je snel bent, kun je hem misschien in augustus in Oxford zien.
Zoals we hoorden in zijn eerdere opname voor ECM van de Diabelli-variaties van Beethoven en de laatste set Bagatelles (12/13), is deze Brodmann geen muurbloempje. Het omvat Schuberts machtige climaxen en dramatische uitbarstingen, evenals die passages van innerlijkheid en stilte waarin deze componist ons ‘als niemand anders’ raakt. Het punt dat benadrukt moet worden, is dat er niets ontbreekt: instrument en muziek zijn één, ideaal op elkaar afgestemd, en overtuigen ons ervan dat de een niet op deze manier geschreven had kunnen worden zonder de ander. Probeer het prachtige Allegretto in c mineur, D915, ooit memorabel opgenomen door Schnabel, voor een levendig voorbeeld van de wereld van geluid die de Brodmann opent (cd 2, tr 1); of de eerste-deel expositie van de Bes majeur Sonate, D960, voor een beeld van hoe het past bij de ambitie van Schuberts schrijven op de breedste schaal (cd 2, tr 6).
Laten we de boodschapper niet vergeten! Ik heb András Schiff al lang beschouwd als een van die kunstenaars die zowel kunnen verrassen als verrukken – alleen de besten doen dat. In zijn favoriete repertoire van Bach, Mozart, Beethoven en Schubert (en zijn Haydn, Schumann en Bartók mogen niet over het hoofd worden gezien) heeft hij een voortdurende verdieping van respons laten zien samen met veel nieuwe inzichten, en hij heeft zijn muziekmaken fris gehouden. Wat we hier hebben, wat enorm welkom is, is tot stand gekomen door werk dat is gedaan na het besef dat zijn vroegere kennis van historische toetsinstrumenten oppervlakkig was geweest. Ik kan niemand van zijn kaliber bedenken die de fortepiano en de moderne piano zo goed beheerste en op beide zo'n onderscheid liet zien. In Schubert heeft hij recht op de status van soeverein onder de hedendaagse spelers, en draagt hij de lezing en interpretatie van hem over naar gebieden die anderen nog niet volledig hebben verkend. Ik zou niet zonder de recente prestaties van Mitsuko Uchida, Imogen Cooper, Paul Lewis en anderen kunnen; en natuurlijk ook niet zonder Alfred Brendel. Schiff is misschien wel Brendels opvolger.
Ik vind vooral de manier waarop hij Schuberts wonderbaarlijke instinct voor de klank van het instrument overbrengt mooi. Deze kant van de componist is misschien niet zo goed gevierd als het had gekund. Tegenwoordig begrijpen we beter hoe dramatisch de sonates zijn en welke rol duistere krachten daarin spelen. We onderschatten Schubert zeker als we hem als een permanente tekstdichter beschouwen. En ik geloof niet dat zijn sonates worden begrensd door de poëtische melancholie en de lucht van berusting die sommige spelers ons overmatig geven. Het is verbazingwekkend dat hij op deze manier een scala aan pianoklanken heeft ontwikkeld, gezien het feit dat hij geen virtuoos speler was en zelfs geen instrument bezat in bepaalde periodes van zijn leven. Dit is ongetwijfeld geboren uit een diepe liefde voor de piano van zijn tijd, zoals dit prachtige voorbeeld, met zijn transparantie en volheid van klank, de verschillende karakters van zijn registers – diskant, midden en bas, niet gehomogeniseerd – en zijn vermogen om de elementen van melodie en harmonie in nieuwe verhoudingen van kleur en balans te plaatsen. Wat heeft hij veel bijgedragen aan het piano schrijven. Proef en geniet ervan hier.
This is something special and I urge everyone interested in the discography of Schubert’s piano music to hear it. Unsure about the old instrument? Could it really be adequate to encompass the sonorities and range of expression in this wide selection of works, including two of Schubert’s greatest sonatas? I would say, do not hold back.
Schiff himself says he was a slow convert, from the times some 30 years ago when people took up embattled positions about ‘authenticity’, for and against, and arrogance and dogma prevailed. ‘Are you one of us?’ as Mrs Thatcher might have enquired. Schiff, on the outside looking in, saw that many of the instruments then were not in prime condition and he kept a beady eye too on the practitioners, who were often not awfully good.
But curiosity kept him interested and the joy he has always taken in playing on wonderful instruments, whatever their provenance and pedigree, with each of them individual in character, sustained him. He believes, I am sure, that there is the closest connection between an instrument and the music written for it; and while he does not deny himself the pleasure of playing Schubert on the modern piano, he counts it as important to retain the illumination and inspiration that are to be gained from the Viennese fortepiano of Schubert’s day.
There were more than a hundred makers in the city and the instrument here, from around 1820, is by Franz Brodmann, brother of the better known Joseph whose apprentice Ignaz Bösendorfer took over the firm in 1828. It came into the possession of the Austro-Hungarian imperial family, and the last Austrian emperor and Hungarian king took it with him when he was exiled to Switzerland after the First World War. Its restoration in 1965 was carefully done and András Schiff acquired it in 2010; since then its home has been the Beethoven Haus in Bonn, on loan, where this fine recording was made a year ago. Whenever he plays Schubert, he says, its sweet tone and its sound in a small hall will always remain in the back of his mind.
Its basic speaking tone is piano and of course it cannot match a modern instrument in strength and brilliance. Yet its dynamic range is wide and when the ‘moderator’ pedal is in action – there are four pedals in all – the softest ppp passages, which are not rare in Schubert, can be realised as a nuance distinct from the pianissimos produced by the soft pedal. In the other direction it is capable of a degree beyond fortissimo as well, and at all dynamic levels the sound carries, with a tender mellowness of timbre as the norm. Concert-goers found that, with a master pianist, it easily inhabited the space of the Wigmore Hall, where Schiff gave acclaimed recitals on it at the beginning of this year. If you’re quick you may be able to catch him in Oxford in August.
As we heard in his earlier recording for ECM of the Beethoven Diabelli Variations and the last set of Bagatelles (12/13), this Brodmann is no shrinking violet. It encompasses Schubert’s mighty climaxes and dramatic eruptions as well as those passages of inwardness and quietude when this composer touches us ‘like nobody else’. The point to be stressed is that nothing is lacking: instrument and music are one, ideally matched, convincing us that the one couldn’t have been written the way it is without the other. Try the exquisite Allegretto in C minor, D915, once memorably recorded by Schnabel, for a vivid sample of the world of sound that the Brodmann opens up (disc 2, tr 1); or the first-movement exposition of the B flat major Sonata, D960, for a picture of how it matches the ambition of Schubert’s writing on the broadest scale (disc 2, tr 6).
Let us not forget the messenger! I have long counted András Schiff as one of those artists able to surprise as well as delight – only the best do that. In his favoured repertories of Bach, Mozart, Beethoven and Schubert (and his Haydn, Schumann and Bartók must not be overlooked), he has shown a continual deepening of response together with many new insights, and he has kept his music-making fresh. What we have here, which is hugely welcome, has come about through work done following a realisation that his former knowledge of historical keyboard instruments had been perfunctory. I cannot think of anyone of his calibre who has mastered the fortepiano as well as the modern piano and shown such distinction on both. In Schubert he has a claim to be considered sovereign among today’s players, carrying forward the reading and interpretation of him into areas that others have not fully explored. I would not be without the recent achievements of Mitsuko Uchida, Imogen Cooper, Paul Lewis and others; nor of course of Alfred Brendel. Schiff is, perhaps, Brendel’s successor.
I like above all the way he conveys Schubert’s wonderful instinct for the sound of the instrument. This side of the composer has not perhaps been celebrated as well as it might. These days we do better at understanding how dramatic the sonatas are and the part that dark forces play in them. Certainly we underestimate Schubert if we regard him as a permanent lyricist. And I don’t believe his sonatas are bounded by the poetic melancholy and air of resignation that some players give us to excess. It’s astounding that he developed a range of piano sound in the way he did, given that he was not a virtuoso player and didn’t even own an instrument for periods of his life. This was born, surely, out of deep love for the piano of his time such as this lovely example, with its transparency as well as fullness of sound, the distinct characters of its registers – treble, middle and bass, not homogenised – and its capacity to place the elements of melody and harmony in new relationships of colour and balance. What a lot he added to piano writing. Savour and enjoy it here.