januari 2015

Tchaikovsky: Iolanta (Live at Philharmonie Essen, 2012)

Slovenian Philharmonic Orchestra o.l.v. Emmanuel Villaume

Een opera die het meest ontroerend kan zijn – niet in de laatste plaats wanneer, zoals hier, er zo’n prachtige pleidooi voor wordt gehouden – maar die niet zo bekend is als zou moeten. Hier is de perfecte gelegenheid.

Misschien, heel misschien, zal Anna Netrebko's pleidooi voor Tsjaikovski's laatste opera – namelijk deze opname (live gemaakt in Essen) en de rest van de grote Europese tournee die ermee gepaard gaat – eindelijk een oprecht en glorieus stuk uit de kou halen en in grotere omvang brengen. Het is op zoveel manieren uniek, maar vooral in de zin van de besloten, besloten wereld die het omringt. We bevinden ons in het hoofd en hart van de onziende Iolanta. Die donkere, gesluierde houtblazers (echo's van Manfred) die ons voorzichtig naar binnen leiden, de archaïsche kamerachtige strijkerstexturen die welzijn beloven in de zich ontvouwende eerste scène. Dit zijn de eerste aanwijzingen dat dit in de eerste en laatste plaats een stuk is over gevoel, over 'het licht zien' in spirituele zin.

Netrebko – wiens reeks glanzende (en ongetwijfeld lucratieve) beroemdhedenconcerten haar de laatste tijd schijnbaar heeft beziggehouden – is nog nooit zo goed geweest als hier, waar haar hoofd en hart zo vanzelfsprekend betrokken zijn. Haar openings-ariosa legt de glorieuze teint van haar stem vast – een romige, donkere kleuring die zich ongeschonden uitstrekt over het hele bereik. Het is haar innerlijkheid, van gedeelde vertrouwelijkheden, die net zo aangrijpend zijn als de uiteindelijke uitbundige verrukking van het stuk. Ze aanbidt het duidelijk en voelt er een diepe verbondenheid mee – het geluid, de poëzie, van haar moedertaal, de pijn van Tsjaikovski’s muziek. Emmanuel Villaume en het Sloveens Filharmonisch Orkest omarmen en verlichten het allebei met onderscheid. Hoe slim om een ​​Franse gevoeligheid aan de mix toe te voegen, net zoals Tsjaikovski het middeleeuwse Frankrijk aanriep door middel van Russische gevoeligheden (en zijn eigen aangeboren classicisme). De verfijning van Villaume’s dirigeren is een constante bron van genot: het nuanceert en tempert zelfs de meest oprechte vluchten van fantasie.

De scène waarin Iolanta en de Bourgondische ridder Graaf Vaudémont verliefd worden en vooral het moment waarop Vaudémont zich eindelijk realiseert dat Iolanta blind is, wordt gekenmerkt door een indringende passage voor strijkers die zijn schok en stilte oproepen. Netrebko's reactie hierop is buitengewoon ontroerend, doordrenkt van de angst dat hij, net als elke andere bezoeker, haar in de beschermende eenzaamheid van haar aanbiddende vader zal achterlaten. Vaudémont wordt met wellustige smaak gezongen door Sergej Skorokhodov, een van die fantastische heldhaftige Russische tenoren met een sensationeel overstroomde top waarvan je gewoon weet dat Tsjaikovski het in gedachten had toen hij rollen als deze en Herman in De Schoppenvrouw schreef. Terwijl het licht de partituur begint te overspoelen met de opkomende gevoelens van de geliefden voor elkaar, is de melodie die Tsjaikovski ontsluit bijna kinderlijk in zijn bevestiging. 'Wat is licht?' vraagt ​​Iolanta. ‘De eerstgeborene van de schepping’, antwoordt Vaudémont. De sensatie van deze twee stemmen die in hun muzikale omhelzing gevangen zitten, is nogal wat – net als de overvloedige orkestrale ontlading in hun kielzog. We bevinden ons werkelijk in dit moment in de aanwezigheid van Tsjaikovski’s grootsheid.

Elke stem is zorgvuldig geselecteerd om ervoor te zorgen dat er hier geen zwakke schakels zijn. Vitalij Kowaljow als koning René heeft zijn moment in een thematisch significante ariosa, terwijl de pronkende en nogal oppervlakkige Robert – de andere hertog van Bourgondië die aan Iolanta is beloofd maar verliefd is op een ander – met egoïstische hartstocht wordt gezongen door Alexey Markov. Er is ook een prachtige bijdrage van Lucas Meachem als de Moorse arts Ibn-Hakia.

Zeker, zoals ik eerder al aangaf, is er wat sommigen zouden kunnen beschouwen als een openlijk ‘primaire’ reactie op de ontknoping van het werk – een volksachtige onschuld en naïviteit in de structurering van het happy end – maar zoals altijd bij Tsjaikovski duidt de oppervlakkige verheffing op een diepere welsprekendheid die iedereen behalve de totaal verveelde zal omarmen.

Maybe, just maybe, Anna Netrebko’s advocacy of Tchaikovsky’s last opera – namely this recording (made live in Essen) and the rest of the grand European tour which accompanies it – will finally bring a heartfelt and glorious piece out of the cold and into greater currency. It is unique in so many ways but most of all in the sense of the private enclosed world that it enshrines. We are inside the unseeing Iolanta’s head and heart. Those dark, veiled woodwinds (echoes of Manfred) that cautiously lead us in, the archaic chamber-like string textures that promise well-being in the unfolding first scene. These are the first indications that this is first and last a piece about feeling, about ‘seeing the light’ in the spiritual sense.

Netrebko – whose round of glossy (and no doubt lucrative) celebrity concerts has seemingly preoccupied her of late – has never been better than here, where her head and heart are so self-evidently engaged. Her opening ariosa establishes the glorious complexion of her voice – a creamy, dark coloration extending unblemished throughout the range. It is her inwardness, of shared confidences, that are as affecting as the eventual full-throated rapture of the piece. She clearly adores it and feels deep communion with it – the sound, the poetry, of her native language, the ache of Tchaikovsky’s music. Emmanuel Villaume and the Slovenian Philharmonic Orchestra both embrace and illuminate it with distinction. How shrewd to add a French sensibility into the mix just as Tchaikovsky invoked medieval France through Russian sensibilities (and his own innate classicism). The refinement of Villaume’s conducting is a constant source of delight: it nuances and tempers even the most wholehearted flights of fancy.

The scene in which Iolanta and the Burgundian knight Count Vaudémont fall in love and most especially the moment Vaudémont at last realises that Iolanta is blind is marked by a penetrating passage for strings invoking his shock and silence. Netrebko’s response to this is extraordinarily touching, infused with a fear that he, like every other visitor, will leave her in her doting father’s protective solitude. Vaudémont is sung with lusty relish by Sergey Skorokhodov, one of those fabulous heroic Russian tenors with a sensationally full-flooded top which you just know is what Tchaikovsky had in his mind’s ear when he wrote roles like this and Herman in The Queen of Spades. As light begins to flood the score with the burgeoning of the lovers’ feelings for one another, the tune Tchaikovsky unlocks is almost child-like in its affirmation. ‘What is light?’ asks Iolanta. ‘Creation’s first-born’ replies Vaudémont. The thrill of these two voices locked in their musical embrace is quite something – as is the overspilling orchestral release in their wake. We are truly in this moment in the presence of Tchaikovsky’s greatness.

Every voice has been carefully selected to ensure that there are no weak links here. Vitalij Kowaljow as King René has his moment in a thematically significant ariosa while the preening and rather shallow Robert – the other Duke of Burgundy promised to Iolanta but in love with another – is sung with selfish ardour by Alexey Markov. There’s also a splendid contribution from Lucas Meachem as the Moorish physician Ibn-Hakia.

For sure there is, as I implied earlier, what some might regard as an overtly ‘primary’ response to the work’s resolution – a folk-like innocence and naiveté in the structuring of its happy ending – but as ever with Tchaikovsky the surface uplift betokens a deeper eloquence which all but the totally jaded will embrace.