januari 2015

Berio: Ritirata notturna di Madrid, Calmo & Sinfonia

Finnish Radio Symphony Orchestra o.l.v. Hannu Lintu

Na een half decennium en met gevaar voor een ‘klassieker’, aldus onze criticus, voelt Berio’s Sinfonia hier even levendig, onverwacht en eigentijds aan alsof het nieuw is.

Uit het laatste gejuich van Boccherini's vier gelijktijdige nachtelijke feesten die om de hoek van de straat verdwijnen maar nog steeds in de nachtelijke lucht van Madrid hangen, komt een gerinkel van bellen en een zangeres tevoorschijn, als een priesteres met haar thyrsus, die met een compilatie van oude en surrealistische teksten een geest over de drempel van het leven naar de dood leidt. Calmo (1974, uitgebreid in 1989) is een eerbetoon aan Bruno Maderna, die het jaar ervoor was overleden, even vroom en oprecht aan zijn nagedachtenis en toch kenmerkend voor zijn maker als de begrafenistred van Boulez' Rituel. Elke zanger moet de geest van Cathy Berberian uitdrijven in dit en andere vocale werken van Berio en, als acteur van heldinnen van Haydn tot Nono, heeft Virpi Räisänen de maat ervan. Ze gebruikt een zuiverdere toon, maar heeft geen gebrek aan het rijke borstregister dat nodig is voor de orakelachtige uitspraak van regels uit Psalm 57 en Homerus' Odyssee.

Sinfonia behoort tot een selecte groep werken uit de jaren zestig die gevaar lopen een 'klassieker' te worden - ik denk ook aan het War Requiem en Eight Songs for a Mad King. Misschien is dat helemaal geen gevaar - hun uitgevers moeten blij zijn en de kans om ze in concert te zien is altijd welkom - maar er is een paradox dat ze, door de singulariteit van hun vorm en krachten net zo goed als hun muziek, een tijd en een soort emotionele en politieke energie zijn gaan vertegenwoordigen die nu geheiligd maar verzacht door de herinnering, met het risico zelfs kitsch of schattig te worden.

De DG-opname van Sinfonia onder leiding van Peter Eötvös is een voorbeeld van deze classicistische tendens, die altijd respect toont voor muziek die in opstand komt tegen het idee van respect eisen of geven. Erfgoed, in de vorm van Mahler en Debussy en Strauss en de rest, is een set muzikale hulpmiddelen die naar believen kunnen worden opgepakt en neergezet. In de geweldige nieuwe opname van Hannu Lintu hoor en bewonder ik een herontdekking van het ongeduld en de vindingrijkheid die Berio ertoe aanzetten het te schrijven, in de voorwaartse, door de piano geleide instrumentale balans en de onbeschaamde grootsheid van het hoogtepunt van de finale. De acht solostemmen trekken niet zo veel aandacht als op andere opnames, maar de betekenis van hun teksten, zowel Lévi-Strauss als straatleuzen, wordt gedragen door het orkestrale commentaar, niet in de laatste plaats door de uitstekende koperblazerssectie van het Fins Radio Symfonieorkest. Lintu’s tempo is iets genereuzer dan dat van Riccardo Chailly op Decca en hij gebruikt deze ruimte met hartstochtelijk retorisch effect, vooral in de boze, stille ruimtes van de elegie op Martin Luther King in het tweede deel.

From the last hurrah of Boccherini’s four simultaneous nocturnal parties disappearing round the street corner yet hanging in the night air of Madrid, emerges a rattle of bells and a singer, like a priestess with her thyrsus, who with a compilation of ancient and surrealist texts conducts a spirit across the threshold from life to death. Calmo (1974, expanded in 1989) is a tribute to Bruno Maderna, who had died the previous year, as devout and sincere to his memory and yet characteristic of its creator as the funeral tread of Boulez’s Rituel. Any singer must exorcise the ghost of Cathy Berberian in this and other vocal works of Berio and, as the actor of heroines from Haydn to Nono, Virpi Räisänen has the measure of it. She uses more pure tone but has no shortage of the rich chest register required for the oracular pronouncement of lines from Psalm 57 and Homer’s Odyssey.

Sinfonia is among a select group of works from the 1960s in danger of becoming a ‘classic’ – I’m thinking also of the War Requiem and Eight Songs for a Mad King. Maybe it isn’t a danger at all – their publishers must be pleased, and the opportunity to see them in concert is always welcome – but there’s a paradox that, through the very singularity of their form and forces as much as their music, they have come to represent a time and a kind of emotional and political energy now hallowed but softened by memory, at risk even of becoming kitsch or cute.

The DG recording of Sinfonia conducted by Peter Eötvös is an example of this classicising tendency, always respectful of music that rebels against the very idea of demanding or giving respect. Heritage, in the shape of Mahler and Debussy and Strauss and the rest, is a set of musical tools to be picked up and set down at will. In Hannu Lintu’s marvellous new recording I hear and admire a rediscovery of the impatience and invention that drove Berio to write it, in the forward, piano-led instrumental balance and the unapologetic grandeur of the finale’s climax. The eight solo voices don’t draw the attention as much as on other recordings but the import of their texts, both Lévi-Strauss and street slogans, is carried by the orchestral commentary, not least the excellent brass section of the Finnish Radio Symphony Orchestra. Lintu’s pacing is slightly more generous than Riccardo Chailly’s on Decca and he uses this space to impassioned rhetorical effect, especially in the angry, still spaces of the second movement’s elegy to Martin Luther King.