augustus 2016

Shostakovich under Stalin's Shadow - Symphonies Nos. 5, 8 & 9; Suite from 'Hamlet'

Boston Symphony Orchestra o.l.v. Andris Nelsons

Symphony No 10 van dezelfde troepen was onze opname van de maand afgelopen augustus. Een jaar later, en deze verdere selectie toont net zo veel kracht en passie.

Nadat hun zinderende uitvoering van de Tiende symfonie (8/15) de lat onaantastbaar hoog had gelegd, rees de vraag of dit volgende deel in Nelsons Boston Shostakovich-cyclus wel zo'n indrukwekkend begin kon evenaren. In het geval van de Vijfde symfonie, ja, ongetwijfeld; in het geval van de Achtste, minder.

De Negende was natuurlijk (samen met de Zesde) een berekende verrassing van de componist – een stuk dat duidelijk was ontworpen om het establishment op het verkeerde been te zetten, wiens verwachting was van iets 'anders': in dit geval iets dat nadrukkelijk de Sovjetoverwinning op de nazi's zou vieren. Maar Shostakovich was onder geen enkele omstandigheid van plan om de vlag voor Stalin te zwaaien en de eigenzinnige Negende is een V-teken (het andere soort) voor onderdrukking die dichter bij huis is.

Nelsons is kwiek en precies en zijn aandringen op superscherp ritme betaalt zich dubbel en dwars uit. Wat echt opvalt in het eerste deel is de manier waarop hij accenten en subito fortes inzet – het auditieve equivalent van tongen die oneerbiedig naar elke autoriteit worden gestoken. De weemoedige understatement van het tweede deel Moderato wordt vervolgens gecounterd door een absoluut blakende Presto – een oogverblindende demonstratie van orkestrale jongleervaardigheden, niet in de laatste plaats van de tuimelende Boston houtblazers. Ik hou ook van de manier waarop de daaropvolgende tromboneproclamatie (hier sonoor overdreven) een episch langzaam deel lijkt te voorspellen, terwijl het falen van de eenzame fagot om anderen aan te moedigen zich bij zijn klaagzang aan te sluiten hem geen andere keus laat dan de clowns te sturen. Ze arriveren met de pompeuze Red Army Band op sleeptouw en Nelsons onderstreept opnieuw echt het cynisme.

Tom Stoppards Rosencrantz en Guildenstern zouden de grove oneerbiedigheid van Shostakovichs Elsinore hebben herkend – dit was de eerste keer dat de componist Shakespeares tragedie aanraakte in de vorm van Nikolaj Asimovs kluchtige productie van Hamlet uit 1932 in Moskou, die partijfunctionarissen voorspelbaar genoeg bijna net zo irriteerde als de auteur had kunnen amuseren. Zelfs Ophelia huppelt weg naar haar waterige graf, pathos gereduceerd tot pathos naarmate het aantal doden stijgt. Nelsons verleent de Suite uit die partituur een rollende ironie, zodat zelfs de verschijning van de ‘Dies irae’ in het afsluitende ‘Requiem’ klinkt als een slechte grap.

Dus naar de geweldige Achtste Symfonie, herhaaldelijk geschokt als die is door de meedogenloze donder van de oorlog. De Sovjets vonden het onherstelbaar somber, maar Nelsons vindt schoonheid in de hoopvolheid ervan. De lange althobo-solo die voortkomt uit de seismische omwenteling van de percussie in het eerste deel laat zien hoe deze troost in tegenspoed kan werken en de alliantie van celli en bassen in deze uitvoering vindt herhaaldelijk poëzie in de zoekende baslijnen. Het is verbazingwekkend hoe teder een geluid zo somber kan zijn.

Maar het moet gezegd worden dat Nelsons nooit helemaal naar die duistere plek gaat die de oude garde zoals Mravinsky zo goed herkent, en soms wil je gewoon meer van de scherpte die Nelsons' versie van het Scherzo van de Tiende symfonie ons in overvloed gaf. Het woeste derde deel Allegro non troppo is onverbiddelijk opzettelijk (non troppo) en de trombones hebben een venijnige beet wanneer ze de Toccata oppakken - maar de eerste trompet moet toch grover zijn in het Trio en dat door pauken aangestuurde crescendo zou toch het stuk uit elkaar moeten scheuren? Dat doet het niet – helemaal niet.

De Vijfde symfonie is echter vrij wonderbaarlijk en zal, net als de Tiende, nog lang de catalogus domineren. Ik vind het geweldig hoe het eerste onderwerp klinkt als een overblijfsel van Tsjaikovski’s nalatenschap in plaats van ‘het antwoord van een Sovjet-kunstenaar op kritiek’. De romantische aard van het stuk wordt weelderig geserveerd – nergens meer dan in het verrukkelijke Largo, doordrenkt als het is met de geest van noodlottige geliefden (Sjostakovitsj roept bijna de geurige wereld van Prokofjevs Romeo en Julia op) en prachtig vastgelegd door de strijkers van het Boston Symphony – even zacht in rust als intens in extremis. Het hele deel klinkt ‘heavy’ dan ik het ooit heb gehoord sinds de beroemde Previn/LSO-opname uit de jaren 60. De gedempte coda met celesta is adembenemend.

Er is echter ook veel drama en schoonheid, en het eerste deel zit vol met gedurfde contrasten. Uit het serafijnse tweede onderwerp komt de militaristische ontwikkeling, wild opwindend met trompetten die opwindend oplaaien bij de overgang naar de ganzenpasmars – een echte volte-face – en Nelsons is meesterlijk in het verdraaien van de spanning tot aan de verpletterende trombone-inversie van de openingsmaten. Ook de finale brengt spanning en sensatie – een brullend centraal hoogtepunt voor één (luister maar naar de sforzando-fanfares van de trompetten) – en nu de vertolkers eindelijk de metronoommarkering hebben opgelost, blijven we de kolossale ironie van de ‘onderdrukkend’ triomfantelijke coda krijgen. Zeggen dat het huis erdoor platligt, is een understatement.

After their scorching performance of the Tenth Symphony (8/15) raised the bar unassailably high, the question loomed as to whether or not this next instalment in Nelson’s Boston Shostakovich cycle could possibly measure up to such an impressive start. In the case of the Fifth Symphony, yes, undoubtedly; in the case of the Eighth, less so.

The Ninth, of course, was (along with the Sixth) a calculated surprise on the part of the composer – a piece clearly designed to wrong-foot the establishment, whose expectation was for something ‘other’: in this case something which might pointedly celebrate the Soviet victory over the Nazis. But Shostakovich wasn’t about to wave the flag for Stalin under any circumstances and the quirky Ninth is a V-sign (the other kind) to oppression rather closer to home.

Nelsons is spry and precisioned and his insistence on super-keen rhythm pays off big-time. Really notable in the first movement is the way in which he deploys accents and subito fortes – the aural equivalent of tongues irreverently poked out at any and every authority. The wistful understatement of the second-movement Moderato is then countered by an absolutely blistering Presto – a dazzling display of orchestral juggling skills, not least from the tumbling Boston woodwinds. I love, too, the way the ensuing trombone proclamation (sonorously over-egged here) seems to portend an epic slow movement when in fact the solitary bassoon’s failure to encourage others to join in his lament leaves him no alternative but to send in the clowns. They arrive with the pompous Red Army Band in tow and Nelsons again really underlines the cynicism.

Tom Stoppard’s Rosencrantz and Guildenstern would have recognised the coarse irreverence of Shostakovich’s Elsinore – this being the first of the composer’s brushes with Shakespeare’s tragedy in the shape of Nikolai Asimov’s farcical 1932 Moscow production of Hamlet which predictably annoyed Party officials almost as much as it might have amused the author. Even Ophelia skips off to her watery grave, pathos reduced to bathos as the body count rises. Nelsons lends the Suite from that score a rollocking irony so that even the appearance of the ‘Dies irae’ in the closing ‘Requiem’ sounds like a bad joke.

So to the great Eighth Symphony, repeatedly shaken as it is by the remorseless thunder of war. The Soviets thought it irredeemably gloomy but Nelsons finds beauty in its hopefulness. The long cor anglais solo emerging from the seismic upheaval of percussion in the first movement shows just how this consolation in adversity can work and the alliance of cellos and basses in this performance repeatedly finds poetry in the searching bass-lines. It’s amazing how tender a sound so sombre can be.

But it has to be said that Nelsons never quite goes to that dark place that the old guard like Mravinsky recognise so well, and at times one simply wants more of the trenchancy that Nelsons’s account of the Tenth Symphony’s Scherzo gave us in spades. The ferocious third-movement Allegro non troppo is implacably deliberate (non troppo) and there is a wicked bite to the trombones when they take up the Toccata – but surely the first trumpet needs to be coarser in the Trio and surely that timpani-driven crescendo should threaten to rip the piece apart at the seams? It doesn’t – quite.

The Fifth Symphony is quite marvellous, though, and like the Tenth should dominate the catalogue for a long time to come. I love the way the first subject sounds for all the world like a remnant of Tchaikovsky’s legacy as opposed to ‘a Soviet artist’s reply to just criticism’. The romantic nature of the piece is lushly served – nowhere more so than in the ravishing Largo, infused as it is with the spirit of star-crossed lovers (Shostakovich almost invoking the fragrant world of Prokofiev’s Romeo and Juliet) and quite wonderfully chronicled by the Boston Symphony strings – as downy in repose as they are intense in extremis. The entire movement sounds ‘headier’ than I’ve ever heard it since the famous Previn/LSO recording from the 1960s. The hushed celesta-flecked coda is breathtaking.

There is high drama as well as beauty, though, and the first movement is ripe with bold contrasts. Out of the seraphic second subject comes the militaristic development, wildly exciting with trumpets flaring thrillingly at the transition into the goose-stepping march – a real volte-face – and Nelsons is masterly in screwing up the tension right through to the crushing trombone inversion of the opening bars. The finale, too, brings thrills and spills – a rip-roaring central climax for one (just listen to the trumpets’ sforzando fanfares) – and now that interpreters have finally sorted out the metronome marking we continue to get the colossal irony of the ‘oppressively’ triumphal coda. To say that it brings the house down is something of an understatement.