juli 2016

Max Reger: Drei Motetten, Op. 110

SWR Vocal Ensemble, Stuttgart o.l.v. Frieder Bernius

Voorstanders van Reger zijn vastbesloten om het jubileumjaar van de componist te gebruiken om de diversiteit en schoonheid van zijn muziek te benadrukken; deze cd is een prachtige bijdrage aan dat doel.

De motetten van Reger Op. 110 behoren tot een selecte groep a cappella-werken (Friede auf Erden, Figure humaine, Jolivets Epithalamium en Strauss’ Deutsche Motette) die door hun enorme uitdagingen buiten bereik van alle behalve de meest bekwame vocale ensembles liggen. Zoals de bovenstaande lijst echter zou moeten aangeven, levert de moeite die wordt gedaan om ze onder de knie te krijgen en er aandacht aan te besteden, evenredige beloningen op. In de afdalende chromatische duisternis waarmee nr. 1, ‘Mein Odem ist schwach’, opent, ontmoeten Brahms’ eigen trio van motetten op. 110 hun Götterdämmerung.

De structuur met vier delen weerspiegelt Job die zichzelf uit wanhoop tot hoop wekt. Een fuga voor zijn ‘roekeloos worstelende’ troosters wordt dramatisch tot stilstand gebracht door een koraal, dat op zijn beurt plaatsmaakt voor een geduldig contrapuntische zetting van ‘Ik weet dat mijn Verlosser leeft’: ingewikkeld maar geen maat te lang, althans niet in deze superzekere uitvoeringen door het SWR Vokalensemble. De fuga’s (een van huiveringwekkende lengte en complexiteit sluit het tweede motet af) zijn ongetwijfeld instrumentaal bedacht, maar de zangers verraden geen gebrek aan sympathie of uithoudingsvermogen.

Zonder het tempo op te drijven of nep-pathos op te zwepen, haalt Frieder Bernius elk laatste druppeltje sap uit Regers woordenzetting. Alleen een beetje lucht tussen de noten voor ‘Mijn dagen worden afgesneden’ maakt het verschil in zowel textuur als betekenis, terwijl een eerdere opname onder Hans-Christoph Rademann (ook op Carus) de frase in één legato-ademhaling neemt. Dat was met het grotere NDR Chorus, dat dichter bij de krachten komt die Reger in gedachten had, maar het volume is een offer waard voor koorzang die het centrum vindt en daar blijft. Het langzame deel van de tweede cantate is een hymne om te rusten in tijden van nood: eenvoudig, nederig en hartverscheurend mooi. Geschreven door een Engelse of Amerikaanse componist, zou het dezelfde airplay krijgen als Lauridsen en Pärt.

Een korte maar behulpzame boekje-notitie op de CPO-cd met koraalcantates suggereert dat Auferstanden, Auferstanden onaf is omdat de componist ‘de interesse in het schrijven van zulke opzettelijk eenvoudige muziek had verloren’. Het is geen veelbelovende start voor de cd. Op de tweede plaats staat het meesterwerk van de set, O Haupt voll Blut und Wunden voor Goede Vrijdag, maar de uitvoering van Carus is direct te verkiezen. Zowel de toonhoogte als de algehele aanwezigheid zijn duidelijker gefocust, de obligate hobo- en vioollijnen zijn kronkelend om de homofone koraalharmonisaties gewikkeld, de korte vocale solo's zijn zekerder en Bernius projecteert het gevoel dat het stuk ertoe doet voor hem.

De resterende koraalcantates verenigen ook de volledige muzikale middelen van een kerk (gemeente, jong koor, organist en getalenteerde instrumentalisten) door lange koraalteksten te presenteren met ingenieuze verscheidenheid, zo niet consistente inspiratie. Voor degenen die Reger associëren met hersensmeltende contrapuntische complexiteit, zal de cd een verrassing zijn, en misschien wel een aangename: bronwater na de single malt van de Op. 110 motetten.

Reger’s Op 110 motets belong to a select group of a cappella works (Friede auf Erden, Figure humaine, Jolivet’s Epithalamium and Strauss’s Deutsche Motette) whose prodigious challenges place them out of reach of all but the most proficient vocal ensembles. However, as the list above should indicate, the effort taken both to master them and pay them attention brings commensurate rewards. In the descending chromatic gloom which opens No 1, ‘Mein Odem ist schwach’, Brahms’s own trio of Op 110 motets meet their Götterdämmerung.

The four-movement structure mirrors Job rousing himself from despair to hope. A fugue for his ‘heedlessly wrangling’ comforters is brought to a dramatic standstill by a chorale, which in turn cedes to a patiently contrapuntal setting of ‘I know that my Redeemer liveth’: intricate but not a bar too long, at least not in these superbly assured performances by the SWR Vokalensemble. Doubtless the fugues (one of hair-raising length and complexity closes the second motet) are instrumentally conceived but the singers betray no lack of sympathy or stamina.

Without pushing on the tempo or whipping up fake pathos, Frieder Bernius extracts every last drop of juice from Reger’s word-setting. Just a little air between the notes for ‘My days are cut off’ makes all the difference to both texture and sense, where a previous recording under Hans-Christoph Rademann (also on Carus) takes the phrase in one legato breath. That was with the larger NDR Chorus, who more nearly approach the forces Reger had in mind, but sheer volume is a sacrifice worth making for choral singing that finds the centre and stays there. The slow movement of the second cantata is a hymn to rest in time of trouble: simple, humble and heart-stoppingly lovely. Written by an English or American composer, it would gain the same airplay as Lauridsen and Pärt.

A brief but helpful booklet-note in the CPO disc of chorale cantatas suggests that Auferstanden, Auferstanden is unfinished because the composer ‘had lost interest in writing such deliberately simple music’. It does not make a promising start to the disc. Placed second is the masterpiece of the set, O Haupt voll Blut und Wunden for Good Friday, but the Carus performance is immediately preferable. Both pitch and overall presence are more clearly focused, the obbligato oboe and violin lines are wrapped sinuously around the homophonic chorale harmonisations, the brief vocal solos are more assured and Bernius projects a sense that the piece matters to him.

The remaining chorale cantatas also unite the full musical resources of a church (congregation, young choir, organist and talented instrumentalists) in presenting long chorale texts with ingenious variety if not consistent inspiration. For those who associate Reger with brain-melting contrapuntal intricacy, the disc will come as a surprise, and maybe a pleasant one: spring water after the single malt of the Op 110 motets.