juli 2016

Nørgård: Symphonies Nos. 2 & 6

Oslo Philharmonic Orchestra o.l.v. John Storgårds

Zowel deze cd als de cd's nrs. 4 en 5 van dezelfde groep zijn deze maand de moeite waard om te beluisteren. Hier, op nrs. 2 en 6, treffen we werkelijk fantastische muziek aan.

‘Alsof God de Vader stukken van een mozaïek van de vloer van de hemel had gegooid en mij had gevraagd het patroon uit te werken.’ Niet de woorden van Per Nørgård natuurlijk, maar die van zijn vertrouweling Jean Sibelius uit de jaren vijftig in relatie tot zijn eigen Vijfde symfonie. Nørgårds Vijfde ging in 1990 in première tijdens een concert met Sibelius’ werk; beide zijn post-crisis, baanbrekende partituren en beide vertegenwoordigen een rijping van dat concept van symfonische ‘flow’ dat zo belangrijk is voor de twee componisten – het idee dat zodra je de symfonische rivier in beweging krijgt, het materiaal gemakkelijk genoeg naar boven komt.

Nørgård laat de luisteraar beslissen hoeveel delen de Vijfde heeft, maar het materiaal ontspringt duidelijk vanaf het openingsgebaar, terwijl tektonische platen trillend in een nieuwe positie komen, waardoor ideeën kunnen stromen. Het daaropvolgende proces is strak en gecontroleerd, zelfs als de indruk is van muziek die volledig buiten de controle van de componist ligt in zijn impuls en vloeibaarheid. Nørgård gebruikt vaak ostinato's, chaconnes of zelfs enkelvoudige nootankers om het discours vast te pinnen, maar ze beknotten nooit de vrije geest ervan. Zelfs wanneer texturen het meest fragmentarisch zijn, blijft de draad; de rivier blijft stromen. Het detail in het schrijven - articulatie verleend aan afzonderlijke instrumenten in de kleinste gebaren - is betoverend.

Dat geldt ook voor deze uitvoeringen. Luisteren over het orkest heen is van vitaal belang in deze muziek, net als bij Sibelius. Het Oslo Philharmonic-geluid vestigde zich op de fundamenten terwijl het aan de oppervlakte spontaniteit suggereerde. Storgårds biedt een vleugje meer behendigheid en doorschijnendheid dan Sakari Oramo, die deze Dacapo-cyclus begon met de Wiener Philharmoniker. De koperblazers en slagwerk bieden extreme terughoudendheid en delicatesse. Het Oslo-strijkersgeluid is strak, maar kan ook volledig omarmend zijn.

Nooit meer dan wanneer het de rest van het ensemble in een waas lijkt te wikkelen in het ijzingwekkende tweede deel van de Vierde symfonie. In dit stuk voelen we de desintegratie van de tonale principes die prominent waren in de eerdere werken naar iets dat, in Nørgårds handen, harmonisch nog mooier is – de muziek wordt complexer terwijl het minder gecompliceerd wordt. Daarin kijkt de Vierde vooruit naar de Vijfde; in zijn glijden in groeven – de meest ware van beide, onrustig en verontrustend – wijst het naar de Zesde en Zevende. Het spel van tegenstellingen van de symfonie wordt vakkundig gerealiseerd door Storgårds, zoals wanneer het donkere tweede deel ‘Chinese Witch Lake’ in een vluchtig gebaar in de richting van het lichte eerste deel ‘Indian Rose Garden’ kijkt aan het einde van de symfonie.

Op een tweede cd hebben we de kans om te horen waar die twee stukken vandaan kwamen en waartoe ze leidden. Nørgårds Tweede symfonie is het meest geworteld in de ‘infinity series’, de gehele reeks die de componist in de jaren 60 ontdekte en die een aantal van zijn werken uit die periode beheerste. Zoals Frank Lehman suggereert in een heldere uitleg van Nørgårds exacte algoritme op zijn blog Unsung Symphonies, is het resultaat muziek die ‘lokaal instabiel maar wereldwijd veilig’ is.

Lees voor ‘wereldwijd veilig’ uitzonderlijk goed gevormd: een spin-out van de eerste 4096 noten van de infinity series over een enkele bewegingsspanne waarbij klokken elk van de 16 fasen aankondigen en elke vierde fase wordt afgesloten door een prachtig koperen ‘scherm’. Om te beginnen glijdt een delicate unisono geleidelijk over in een halve toon, en dan is de symfonie op weg – cumulatief mooi, structureel tastbaar en verrukkelijk puur. Het vermogen van de Oslo Philharmonic om collectief terug te trekken als in een minimalistisch canvas, waarbij delen daarna met helderheid en intentie tevoorschijn komen zonder de contouren te vervormen, maakt deze uitvoering. In muziek die bedrieglijk lastig te timen is, levert Storgårds – opnieuw.

De Zesde symfonie is minder kosmisch en meer geworteld, maar de rivier stroomt nog steeds: door stroomversnellingen in het eerste deel naar donker vulkanisch gesteente in de lage koperen passacaglia van de Lentissimo en uiteindelijk naar de serene watervallen van de finale. Er zit intense vreugde in de zwakheden van de muziek; de wah-wah-trompet van het langzame deel laat het bijna sluipen in die nachtclubdans die tot bloei komt in de Zevende symfonie. Na de spasmodische Vijfde voelt de Zesde als een werk van nieuwe beginpunten, ondanks een titel die speels het tegenovergestelde suggereert; je kunt het beste luisteren naar wat annotator Jens Cornelius omschrijft als een ‘humoristisch spel met het oneindige’ in het veelzeggende einde van de symfonie.

In dit stuk schetst Storgårds een gelijkmatiger, subtieler beeld dan Thomas Dausgaard met de DNSO. In de Vijfde biedt Storgårds meer kleur en karakter dan Leif Segsterstam met dezelfde Deense krachten, terwijl hij ook de theatrale trekjes van zijn Finse collega vermijdt. De geworteldheid die Storgårds in de Tweede en Vierde symfonie vindt, plaatst hem ook in pole position na Segerstams baanbrekende opnamen; er is hier een Brendel-achtige welsprekendheid en onvermijdelijkheid.

Het werd tijd dat we nieuwe opnamen van deze symfonieën kregen, werken die absoluut de moeite waard zijn om opnieuw te worden gewaardeerd door nieuwe generaties, zelfs in hun relatief jonge jaren. Dit zijn magnifieke uitvoeringen, gepresenteerd met uitgebreide boekjes met aantekeningen van Cornelius en een inleiding door Storgårds zelf. Dat ik er volledig op reken dat nieuwe opnamen hun plaats zullen innemen over 30 jaar of minder, is een bewijs van de relevantie en kracht van de muziek.

‘As if God the Father had thrown down pieces of a mosaic from the floor of heaven and asked me to work out the pattern.’ Not Per Nørgård’s words, of course, but those of his 1950s confidant Jean Sibelius in relation to his own Fifth Symphony. Nørgård’s Fifth was premiered in 1990 in a concert that included Sibelius’s; both are post-crisis, breakthrough scores and both represent a maturing of that concept of symphonic ‘flow’ that is so important to the two composers – the idea that once you get the symphonic river moving, the material will emerge readily enough.

Nørgård lets the listener decide how many movements the Fifth has but the material clearly springs from its opening gesture, as tectonic plates judder into a new position, allowing ideas to pour forth. The ensuing process is tight and controlled, even if the impression is of music that is entirely out of the composer’s control in its impulse and liquidity. Nørgård often uses ostinatos, chaconnes or even single-note anchors to pin the discourse down, but they never curtail its freewheeling spirit. Even when textures are at their most fragmentary, the thread remains; the river keeps flowing. The detail in the writing – articulation bestowed upon single instruments in the tiniest of gestures – is beguiling.

So are these performances. Listening across the orchestra is vital in this music, just as in Sibelius. The Oslo Philharmonic sound settled at the foundations while suggesting spontaneity on the surface. Storgårds offers a touch more nimbleness and translucence than Sakari Oramo, who started this Dacapo cycle with the Vienna Philharmonic. The brass and percussion offer extreme restraint and delicacy. The Oslo string sound is tight but can be wholly embracing too.

Never more so than when it appears to wrap the rest of the ensemble in a fog in the Fourth Symphony’s chilling second movement. In this piece we sense the disintegration of the tonal principles that were prominent in the earlier works towards something that, in Nørgård’s hands, is harmonically even more beautiful – the music getting more complex while getting less complicated. In that, the Fourth looks forward to the Fifth; in its slipping into grooves – the truest of them both unsettled and unsettling – it points towards the Sixth and Seventh. The symphony’s game of opposites is expertly realised by Storgårds, as when the dark second movement ‘Chinese Witch Lake’ glances in the direction of the light first movement ‘Indian Rose Garden’ in a fleeting gesture at the symphony’s close.

On a second disc, we have the chance to hear where those two pieces came from and what they led to. Nørgård’s Second Symphony is that most rooted in the ‘infinity series’, the integer sequence discovered by the composer in the 1960s that controlled a number of his works of the period. As Frank Lehman suggests in a lucid explanation of Nørgård’s exact algorithm on his Unsung Symphonies blog, the result is music that is ‘locally unstable but globally secure’.

For ‘globally secure’ read exceptionally well-formed: a spinning out of the first 4096 notes of the infinity series across a single movement span where bells herald each of the 16 phases and every fourth phase is capped by an exquisite brass ‘screen’. To begin, a delicate unison slides gradually into a semitone, and then the symphony is off on its way – cumulatively beautiful, structurally tangible and deliciously pure. The Oslo Philharmonic’s ability to collectively recede as if into a minimalist canvas, parts emerging thereafter with brightness and intent without distorting the contours, makes this performance. In music that’s deceptively tricky to pace, Storgårds delivers – again.

The Sixth Symphony is less cosmic and more rooted, but the river is still flowing: through rapids in the first movement into dark volcanic rock in the low-brass passacaglia of the Lentissimo and eventually towards the serene waterfalls of the finale. There’s intense joy in the music’s foibles; the slow movement’s wah-wah trumpet almost sees it sidle into that nightclub dance that comes to fruition in the Seventh Symphony. After the spasmodic Fifth, the Sixth feels like a work of new beginnings, despite a title that playfully suggests the opposite; you best hear what annotator Jens Cornelius describes as a ‘humorous game with the infinite’ in the symphony’s pregnant ending.

In this piece, Storgårds paints a more even, subtler picture than Thomas Dausgaard with the DNSO. In the Fifth, Storgårds offers more colour and character than Leif Segsterstam with those same Danish forces while also avoiding his fellow Finn’s histrionics. The rootedness Storgårds finds in the Second and Fourth Symphonies also puts him in pole position after Segerstam’s pioneering recordings; there is a Brendel-like eloquence and inevitability here.

It was about time we had new recordings of these symphonies, works that are absolutely worthy of reappraisal by new generations even in their relative youth. These are magnificent performances, presented with comprehensive booklet-notes by Cornelius and an introduction by Storgårds himself. That I fully expect new recordings to take their place in 30 years or less is a testament to the music’s relevance and strength.