juni 2016
Rachmaninoff: Études-tableaux, Op. 39 & 6 Moments musicaux, Op. 16
Boris Giltburg
Het goed gekozen overzicht van Rachmaninovs solowerken door deze zeer begaafde pianist onthult een opmerkelijk instinct om tot de kern van de muziek van de componist door te dringen en deze vervolgens tot de zijne te maken.
Boris Giltburg, de in Rusland geboren Israëlische pianist die in 2013 de Koningin Elisabethwedstrijd won, is die echte zeldzaamheid: een pianist wiens Rachmaninov volledig idiomatisch is, maar toch intens persoonlijk op een manier die frisse perspectieven oplevert op dit veelbetreden repertoire.
Het hebben van veel van de uiteenlopende kwalificaties die een geweldige Rachmaninov-speler maken, helpt zeker. Om te beginnen is Giltburgs gevoel voor ritme onberispelijk, met een kuise toepassing van rubato die organisch voortkomt uit het leven van de frase. Hij is een meester in de grote oplevingen en terugtrekkingen van energie die zo specifiek zijn voor de componist. Giltburgs heldere geluid is nooit geforceerd; zijn grote dynamische bereik heeft een zacht spectrum, tussen mezzopiano en ppp, dat oneindig gekalibreerd en geschaduwd is. Helderheid is overal van het grootste belang. Dichte akkoordpassages behouden een prachtig uitgebalanceerde stemvoering, zelfs bij halsbrekende snelheid. Zijn cantabile espressivo is die van een gecultiveerde zanger en zijn presto leggiero verblindt ronduit. Giltburgs onderzoekende verbeelding ontsluit binnen elk van deze kleine vormen een individuele microkosmos met zijn eigen unieke verhaal. Rachmaninovs affectieve bereik, dat in mindere handen beperkt kan lijken, ontvouwt zich hier met de natuurlijke, onaangetaste trots van een pauw. Als cliché en sentimentaliteit een gruwel zijn voor Giltburg, twijfelt men er nooit aan dat hij vanuit zijn hart spreekt. Zijn welsprekendheid komt voort uit een evenwicht en terughoudendheid die, hoewel uniek voor hemzelf, niet ongelijk is aan de aristocratische levering die het kenmerk was van Rachmaninovs spel.
Het doordacht samengestelde programma blikt terug op twee decennia, van het rijpe Silver-Age Symbolisme/Impressionisme van de tweede set Etudes-tableaux, voltooid vóór Rachmaninovs vertrek uit Rusland, tot de zes Moments musicaux van 1896.
De Etudes-tableaux roepen in het bijzonder het oude gezegde in herinnering dat, onder muzikanten, de beste technieken die zijn die het minst opvallen. De stilte waaruit conflict ontstaat en verdwijnt in Op 39 nr. 2 is een rustige poel die een ideale, etherische rust oproept. De felle kleuren en delicate rinkelende bellen die het volksverhaal van nr. 4 verfraaien, zijn vervaardigd met een precisie die doet denken aan Fabergé. De uitgestrekte topografie en heroïsche breedte van de machtige E flat minor, nr. 5, worden bereikt zonder brutaliteit of overspel. Zelfs Giltburgs meest gedreven lezingen, zoals de angstaanjagende vlucht voor de furies van nr. 6, worden getemperd door levendige contrasten die hun karakter versterken. De gesmolten vluchtigheid van nr. 1 is bijvoorbeeld tegelijkertijd een studie in vorm en contour, terwijl het uiteindelijke doel van de kwikzilverachtige, wervelende turbulentie van nr. 3 wordt uitgesteld tot de laatste, desolate maten.
Een bezoek aan de jongere componist in de Moments musicaux is evenzeer de moeite waard. Structureel meer liedachtig en improviserend dan de verhalen die door de Etudes worden geweven, stellen ze subtielere interpretatieproblemen, ongetwijfeld de reden waarom relatief weinig pianisten de volledige set hebben opgenomen. Giltburg brengt een beslissende integratie en samenhang in deze 'miniaturen', waarvan de langste, toegegeven, zeven en een halve minuut duurt.
Wat maakt dit zo bijzonder? Zo ver weg als het keizerlijke Rusland onder de Romanovs ons vandaag de dag lijkt, is Rachmaninov zelf relatief dichtbij. Denk aan de uitstekende opnames van zijn spel en dirigeren, de filmbeelden en foto's en de enorme archiefcollecties in Moskou, Washington en Zwitserland. Als er vandaag de dag maar weinig mensen zijn die hem daadwerkelijk hebben horen spelen, is de levende traditie rondom Rachmaninov, nu 73 jaar na zijn dood, zeker net zo rijk als die van welke vergelijkbare tijdgenoot dan ook.
Het kan echter zijn dat het cumulatieve gewicht van deze veelzijdige levende traditie een werkelijk frisse kijk op muziek die zo vertrouwd is dat je kunt zeggen dat het de volkstaal is binnengedrongen, verzacht. Als je naar Rachmaninovs tijdgenoten luistert - Hofmann bijvoorbeeld, of Moiseiwitsch, Rubinstein of Horowitz - die zijn muziek spelen, kun je niet anders dan getroffen worden door hun verscheidenheid aan stilistische benaderingen. Tegenwoordig, wanneer de meerderheid van de professionele pianisten wat Rachmaninov in hun repertoire opneemt, lijken de interpretaties te zijn gekrompen tot een mediaan van voorspelbare reacties.
Dit is, zo lijkt het mij, wat Giltburgs lezingen zo verfrissend maakt. Zonder pronkerij of poespas heeft hij deze partituren in alle mogelijke licht bezien, ermee geleefd en een visie ontwikkeld die, zonder opzettelijk dwars te liggen, toch iets is dat de gangbare wijsheid te boven gaat. Ik vermoed dat deze visie hem binnenkort zal plaatsen tussen de werkelijk memorabele Rachmaninov-vertolkers, een uitverkorene waaronder Moiseiwitsch, Horowitz, Kappel, Richter en Cliburn. Zijn originaliteit komt voort uit een samensmelting van hart en geest, gediend door onberispelijke techniek en gemotiveerd door een diepe en blijvende liefde voor een van de grootste componisten-pianisten van de 20e eeuw.
Boris Giltburg, the Russian-born Israeli pianist who won the 2013 Queen Elisabeth Competition, is that genuine rarity: a pianist whose Rachmaninov is entirely idiomatic yet intensely personal in a way that yields fresh perspectives on this well traversed repertory.
Having many of the varied qualifications that make a great Rachmaninov player certainly helps. To begin with, Giltburg’s sense of rhythm is impeccable, with a chaste application of rubato that is organically derived from the life of the phrase. He is a master of the great surges and retractions of energy so specific to the composer. Giltburg’s pellucid sound is never forced; his large dynamic range has a soft spectrum, between mezzo-piano and ppp, which is infinitely calibrated and shaded. Clarity is everywhere paramount. Dense chordal passages maintain beautifully balanced voicing even at breakneck speed. His cantabile espressivo is that of a cultivated singer and his presto leggiero positively dazzles. Giltburg’s probing imagination unlocks within each of these small forms an individual microcosm with its own unique narrative. Rachmaninov’s affective range, which in lesser hands can seem limited, here unfurls with the natural, unaffected pride of a peacock display. If cliché and sentimentality are anathema to Giltburg, one never doubts that he speaks from the heart. His eloquence derives from a poise and restraint that, while uniquely his own, is not unlike the aristocratic delivery that was the hallmark of Rachmaninov’s playing.
The thoughtfully conceived programme looks back over two decades, from the ripe Silver-Age Symbolist/Impressionism of the second set of Etudes-tableaux, completed before Rachmaninov’s departure from Russia, to the six Moments musicaux of 1896.
The Etudes-tableaux in particular call to mind the old adage that, among musicians, the best techniques are those that draw least attention. The stillness from which conflict emerges and subsides in Op 39 No 2 is a quiet pool evoking some ideal, ethereal calm. The bright colours and delicate tinkling bells that embellish the folk tale of No 4 are crafted with a precision recalling Fabergé. The vast topography and heroic breadth of the mighty E flat minor, No 5, are achieved without brutality or overplaying. Even Giltburg’s most driven readings, such as the harrowing flight from the furies of No 6, are tempered with vivid contrasts that heighten their character. The molten volatility, for instance, of No 1, is simultaneously a study in shape and contour, whereas the ultimate purpose of the mercurial, swirling turbulence of No 3 is withheld until the final, desolate bars.
A visit to the younger composer in the Moments musicaux is equally rewarding. Structurally more song-like and improvisatory than the narratives woven by the Etudes, they pose subtler interpretative problems, no doubt the reason why relatively few pianists have recorded the full set. Giltburg brings a decisive integration and cohesion to these ‘miniatures’, the longest of which, admittedly, stretches to seven and a half minutes.
What makes this so special? As remote as Imperial Russia under the Romanovs seems to us today, Rachmaninov himself is relatively near. Think of the excellent recordings of his playing and conducting, the film footage and photographs, and the vast archival collections in Moscow, Washington and Switzerland. If few people alive today actually heard him play, the living tradition surrounding Rachmaninov, now 73 years after his death, is surely as rich as that of any comparable contemporary.
It may be, however, that the cumulative weight of this multivalent living tradition mitigates a truly fresh take on music so familiar that it can be said to have entered the vernacular. Listening to Rachmaninov’s contemporaries – Hofmann, for instance, or Moiseiwitsch, Rubinstein or Horowitz – play his music, one can’t help but be struck by their variety of stylistic approaches. Today, when the majority of professional pianists include some Rachmaninov in their repertoires, the interpretations seem to have shrunk to a median of predictable responses.
This, it seems to me, is what makes Giltburg’s readings so refreshing. Without ostentation or fuss, he has examined these scores in every kind of light, lived with them and come up with a vision that, without being wilfully contrarian, is nevertheless something beyond received wisdom. I suspect that before long this vision will place him among the truly memorable Rachmaninov interpreters, an elect including Moiseiwitsch, Horowitz, Kappel, Richter and Cliburn. His originality stems from a convergence of heart and mind, served by immaculate technique and motivated by a deep and abiding love for one of the 20th century’s greatest composer-pianists.