januari 2016

Brahms: Violin Concerto - Bartók: Violin Concerto No. 1

Janine Jansen & London Symphony Orchestra; S Cecilia Orchestra o.l.v. Sir Antonio Pappano

Een innerlijke, persoonlijke performance van de coverster van deze maand – een virtuoos die een diepgaand begrip van bekende werken brengt.

Op de plaat zijn Brahms' twee pianoconcerten in ieder geval lange tijd een voornamelijk mannelijk domein geweest. Dat geldt niet voor het Vioolconcert, waarvan sommige van de meest overtuigende vertolkers – van Ginette Neveu in de jaren 40 tot Janine Jansen op deze laatste opname – vrouwen zijn geweest. Antje Weithaas zou ook een plek in het pantheon waardig kunnen worden geacht, ware het niet dat ze het concert zonder dirigent heeft opgenomen.

Janine Jansen geeft ons een lyrische lezing van zeldzame innerlijkheid en schoonheid. Zo groot is de tederheid van haar spel en de fijnheid waarmee ze sololijnen afbakent waar Brahms woorden als lusingando en leggiero ed espressivo (grazioso) overheen heeft gestrooid, dat je zou kunnen denken dat haar uitvoering te veel lijkt op Keats' 'nog steeds ongerepte bruid van stilte'. In feite is het een uitvoering die meditatie met beweging combineert, zo soepel is Jansens en Pappano’s gevoel voor de grotere symfonische beweging van het concert en de hand-in-handrelatie die bestaat tussen solist, dirigent en Pappano’s supergevoelige Santa Cecilia-orkest.

Het is Weithaas’ uitvoering zonder dirigent die herhaaldelijk dreigt vast te lopen. Bovendien dreigt Jansen, ondanks al haar verrukking in haar spel, nooit de schijnwerpers op zich te vestigen, terwijl de uitvoering zonder dirigent, in zijn aard misschien te vaak klinkt als een sonate voor soloviool waaraan onverklaarbaar een orkest is toegevoegd.

Jansen en Pappano zetten hun overtuigende wegen voort in het Adagio, dat liefdevol wordt uitgevoerd in een niet al te langzaam tempo. Daarna kiezen ze plausibel voor een wezenlijk vrolijke manier met de Hongaarse finale, waarbij ze dat duistere element in de muziek vermijden – wat Malcolm MacDonald de ‘vreemde aardse statigheid’ ervan noemde – dat je zult horen in Anne-Sophie Mutters epische opname uit 1981 met Karajan en de Berliner Philharmoniker. Dertig jaar later heeft de uitvoering van de 18-jarige Mutter nog steeds de kracht om te ontroeren en te verbazen, hoewel de grootsere manier het meer een aanvulling op Jansens aanpak maakt dan een rivaal. Beide solisten spelen de cadens van Joseph Joachim, Brahms’ nauwe medewerker aan het werk.

Jansens koppeling is sluw en fantasierijk. Brahms had zijn concert oorspronkelijk gepland als een stuk in vier delen. Voeg aan zijn voltooide drie delen het tweedelige Bartók-fragment toe en je hebt een werk in vijf delen dat liefdesverdriet blijft vermengen met Hongaarse fratsen van de hoogste orde. Het is een geïnspireerde combinatie.

Ik vind het opmerkelijk dat de opname van Brahms in Rome live is, zo verrukt is de sfeer, zo perfect is de opgenomen balans. Er zijn een paar dingen die verbeterd hadden kunnen worden in de Walthamstow studio-opname van Bartók, maar in het grote geheel zijn ze hier noch daar. Als het een directe keuze was voor Bartók, zou ik nog steeds Kyung Wha Chungs Chicago-opname uit 1983 met de ongeëvenaarde Georg Solti als hors concours beschouwen. Maar Jansens uitvoering is op zichzelf al een kwaliteit die een opvallend originele epiloog oplevert voor een uitstekende schijf.

De combinatie van Weithaas is op dezelfde manier geïnspireerd, aangezien Brahms op verzoek van Joachim zijn late, geweldige Strijkkwintet, Opus 111, schreef, een ander werk dat heroïsche verbeeldingen vermengt met Hongaarse dolle pret. Weithaas heeft weer eens een 'hoek', maar deze keer werkt het. Oorspronkelijk gecomponeerd voor twee violen, twee altviolen en cello, is het kwintet opnieuw gecast door Weithaas en een collega voor acht violen, zes altviolen, twee cello's en contrabas. Zou Brahms het hebben goedgekeurd? Ik kan me niet voorstellen dat hij het niet had goedgekeurd, gezien de geweldige kwaliteit van deze Bernse uitvoering. De Brahms-minnende Arnold Schönberg deed iets soortgelijks met Verklärte Nacht. Waar deze opnieuw gecomponeerde versie me soms ook aan doet denken, is Elgars Introduction and Allegro. Dat is nog eens iets om over na te denken.

On record at least, Brahms’s two piano concertos have long been a largely male preserve. Not so the Violin Concerto, some of whose most persuasive interpreters – from Ginette Neveu in the 1940s to Janine Jansen on this latest recording – have been women. Antje Weithaas might also be thought worthy of a place in the pantheon were it not for her bizarre decision to record the concerto without a conductor.

Janine Jansen gives us a lyric reading of rare inwardness and beauty. Such is the tenderness of her playing and the fineness with which she delineates solo lines over which Brahms has strewn words such as lusingando and leggiero ed espressivo (grazioso), you might think her performance too much resembles Keats’s ‘still unravished bride of quietness’. In fact, it is a performance that marries meditation with motion, such is the suppleness of Jansen’s and Pappano’s feel for the concerto’s larger symphonic movement and the hand-in-glove relationship that exists between soloist, conductor and Pappano’s superbly responsive Santa Cecilia orchestra.

It is Weithaas’s conductorless performance which repeatedly threatens to come to a standstill. What’s more, for all the ravishment of her playing, Jansen never threatens to hog the limelight, whereas the conductorless performance, in its very nature perhaps, too often sounds like a sonata for solo violin to which an orchestra has been unaccountably added.

Jansen and Pappano continue their persuasive ways in the Adagio, which is lovingly realised at not too slow a tempo. After which they plausibly opt for an essentially jocund way with the Hungarian finale, avoiding that darker element in the music – what Malcolm MacDonald has called its ‘curious earthy stateliness’ – that you will hear in Anne-Sophie Mutter’s epic 1981 recording with Karajan and the Berlin Philharmonic. Thirty years on, the 18-year-old Mutter’s performance still has the power to move and astonish, though its grander manner makes it more a complement to Jansen’s approach than a rival. Both soloists play the cadenza by Joseph Joachim, Brahms’s close collaborator on the work.

Jansen’s coupling is shrewd and imaginative. Brahms originally planned his concerto as a four-movement piece. Add to his completed three movements the two-movement Bartók fragment and you have a five-movement work which continues to mingle lovelorn reveries with Hungarian high jinks of the highest order. It’s an inspired pairing.

I find it remarkable that the Rome recording of the Brahms is live, so rapt is the atmosphere, so inch-perfect the recorded balances. There are a couple of things which might have been fixed in the Walthamstow studio recording of the Bartók but in the great scheme of things they are neither here nor there. If it was a straight choice for the Bartók I would still reckon Kyung Wha Chung’s 1983 Chicago recording with the matchless Georg Solti to be hors concours. But Jansen’s performance is a thing of quality in its own right which provides a strikingly original epilogue to an outstanding disc.

Weithaas’s coupling is similarly inspired, since it was at Joachim’s request that Brahms wrote his late, great String Quintet, Op 111, another work that mingles heroic imaginings with Hungarian high jinks. Once again Weithaas has an ‘angle’, but this time it works. Originally scored for two violins, two violas and cello, the quintet has been newly recast by Weithaas and a colleague for eight violins, six violas, two cellos and double bass. Would Brahms have approved? I can’t think he wouldn’t have, given the superb quality of this Bern performance. The Brahms-loving Arnold Schoenberg did something similar with Verklärte Nacht. What this rescored version also reminds me of at times is Elgar’s Introduction and Allegro. Now there’s something to ponder.