september 2017

Brahms: The Symphonies

Boston Symphony Orchestra o.l.v. Andris Nelsons

De tweede van de grote cyclussen van deze maand van grote namen: op basis van dit bewijs is de samenwerking tussen Nelsons en de Boston SO inderdaad erg sterk.

In een persoonlijke notitie in het boekje voor deze set viert Andris Nelsons de opgenomen erfenis van Brahms in Boston, verwijzend naar complete cycli van Leinsdorf en Haitink en opnames van individuele symfonieën onder Koussevitzky, Munch en Ozawa. Alleen een dirigent die enorm zeker is van zijn eigen identiteit zou dit natuurlijk wagen, en Nelsons is in dit repertoire zijn eigen mannetje, hij overtreft verwachtingen in sommige opzichten en bevestigt ze in andere. Zijn Brahms is net zo vitaal, impulsief en ritmisch als al zijn werk nastreeft te zijn - hoewel niet zo puur dynamisch als je zou denken - maar er is ook sprake van blend en bloom, waarbij Symphony Hall, Boston, deze muziek vanaf de baslijnen naar boven lijkt te accommoderen; een diep en sonoor geluid.

Nelsons vertelt dat hij precies het juiste karakter voor elke beweging vindt en dat hij echt naar de muziek luistert, de pols voelt en de frasering laat evolueren met zo min mogelijk tussenkomst of 'vormgeving'. Hij is genereus zonder toegeeflijkheid, gespierd zonder vulgariteit. Slechts af en toe voel je hem zijn natuurlijke dynamiek aanwenden ter ere van de nobele afkomst van de muziek. Misschien had ik een hogere mate van spanning en opwinding verwacht van het openingsdeel van de Eerste symfonie. De belofte is er in het tragisch onderbouwde sostenuto van de opening – dat plaatsmaakt voor de verleidelijke houtblazers van het tweede lyrische idee – maar misschien zou het belangrijkste Allegro een tikkeltje dwingender kunnen zijn.

Dat is het ding met deze muziek: je wilt het niet onnodig opdrijven, maar je wilt er ook niet alleen maar van genieten. Het tweede deel van de Eerste brengt de vooraanstaande Boston houtblazers naar voren en een gevoel van de muziek die evolueert in het spelen ervan. En dan is er nog de finale, met stormwolken die beroemd opklaren met de schitterende solohoorn van het BSO en een koraal van trombones om voor te sterven. Nu is het belangrijkste Allegro hier zeker bevrijdend, en misschien had Nelsons opzettelijk iets achter de hand gehouden, want het hoogtepunt dat leidde tot de terugkeer van het alomtegenwoordige hoornthema is inderdaad vrolijk.

Iedereen die denkt dat Brahms de conservatieve was en Wagner de radicale, moet nog eens goed nadenken. De evolutie van het Tweede toont aan hoe bewust Nelsons daarvan is. De talloze wendingen en bochten en de onderliggende dreiging van het herfstachtige eerste deel (waar de afwijking van en verdraaiing van de vorm zo uitgesproken is) worden stoutmoedig vastgelegd, en het tweede deel – met prachtig strijkersspel – is eveneens aangrijpend in de manier waarop Nelsons waardeert hoe gedurfd het materiaal is ontwikkeld. Maar de zon komt weer tevoorschijn in de verkwikkende finale en Nelsons is absoluut los. De terugkeer van het tweede onderwerp is de warmste van alle knuffels en de coda is uitbundig brullend, dalende trombones snijden door de textuur als luidruchtige klokken.

De Derde symfonie is prachtig. Het eerste deel heeft wat de Weners Schwung zouden noemen (Nelsons neemt de herhaling van de expositie op) en de ontwikkeling verdient echt zijn hoogtepunt. In het langzame deel is de eerder genoemde natuurlijkheid en vloeiendheid van Nelsons' frasering (wat een muzikaliteit heeft deze man) bezeten van een spontaniteit die zijn geloof in de muziek terugbetaalt. De Bostonians zingen echt. En het gevierde Poco allegretto van het derde deel heeft de passende pijn van nostalgie. Let ook op de magische verdamping van de coda van de finale: Nelsons' Wagner waar treffend naar wordt verwezen.

En zo naar de geweldige Vierde. Verwacht wederom geen Toscanini. Nelsons bouwt de stoom van het eerste deel heimelijk op, en meet zijn uitgebreide lyriek - en grandeur - met een groeiende vastberadenheid. De gemeten processie van het tweede deel evolueert naar iets heel verrukkelijks, met de terugkeer van dat tweede thema in het borstregister van de Boston-strijkers die vooral memorabel is. Een soortgelijke wellustigheid komt met de eerste variant van de chaconne finale en je kunt bijna voelen hoe Nelsons Brahms kanaliseert in de manier waarop hij van de ene geïnspireerde improvisatie naar de andere gaat.

Dus, veel om van te genieten van een orkest dat de perfecte soulmate lijkt te hebben gevonden voor deze fase in hun voortdurende reis. Het wederzijdse respect en de gelijkgestemdheid zijn voelbaar in elk van deze uitvoeringen en, wat je ook van deze of gene keuze mag vinden, er is altijd een heel reëel gevoel van muziek maken dat 'in het moment' gebeurt en alleen voor die ene keer.

In a personal booklet note for this set Andris Nelsons celebrates the recorded legacy of Brahms in Boston, referencing complete cycles from Leinsdorf and Haitink and recordings of individual symphonies under Koussevitzky, Munch and Ozawa. Only a conductor supremely confident in his own identity would venture to do so, of course, and Nelsons is nothing if not his own man in this repertoire, confounding expectations in some respects while confirming them in others. His Brahms is as vital, impulsive and rhythmic as all his work strives to be – though not as sheerly dynamic as one might have imagined – but there is blend and bloom, too, with Symphony Hall, Boston, seeming to accommodate this music from the bass lines upwards; a deep and sonorous sound.

Nelsons talks of finding precisely the right character for each movement and in that he truly listens to the music, feeling its pulse and allowing the phrasing to evolve with as little intervention or ‘shaping’ as possible. He is generous without indulgence, muscular without vulgarity. Just occasionally one senses him harnessing his natural dynamism in deference to the music’s noble pedigree. Perhaps I was expecting a higher degree of tension and excitement from the opening movement of the First Symphony. The promise is there in the tragically underpinned sostenuto of the opening – giving way as it does to the enticing woodwinds of the second lyric idea – but maybe the main Allegro could be a shade more imperative.

That’s the thing about this music: you don’t want to unduly drive it but nor do you want to simply luxuriate in it. The second movement of the First brings to the fore the distinguished Boston woodwinds and a sense of the music evolving in the playing of it. And then there is the finale, with storm clouds famously clearing with the BSO’s refulgent solo horn and a chorale of trombones to die for. Now the main Allegro here is liberating for sure, and perhaps Nelsons had been intentionally holding something in reserve because the climax leading to the return of the ubiquitous horn theme is rollicking indeed.

Anyone who thinks that Brahms was the conservative and Wagner the radical needs to think again. The evolution of the Second demonstrates how mindful Nelsons is of that. The myriad twists and turns and underlying threat of the autumnal first movement (where the deviation from and contortion of form is so pronounced) is boldly chronicled, and the second movement – with wonderful string-playing – is likewise gripping in the way Nelsons appreciates how daringly the material is developed. But the sun comes out again in the bracing finale and Nelsons is definitely off the leash. The return of the second subject is the warmest of hugs and the coda is exuberantly rip-roaring, descending trombones cutting through the texture like noisy bell chimes.

The Third Symphony is gorgeous. The first movement has what the Viennese might call Schwung (Nelsons includes the exposition repeat) and the development really earns its climax. In the slow movement the aforementioned naturalness and fluidity of Nelsons’s phrasing (what musicality this man has) is possessed of a spontaneity that repays his belief in the music. The Bostonians really sing. And the celebrated Poco allegretto of the third movement has the appropriate ache of nostalgia. Note, too, the magical evaporation of the finale’s coda: Nelsons’s Wagner tellingly referenced.

And so to the great Fourth. Again, don’t expect Toscanini. Nelsons builds the first movement’s head of steam by stealth, measuring its expansive lyricism – and grandeur – with a growing resolve. The measured processional of the second movement evolves into something quite ravishing, with the return of that second theme in the chest register of the Boston strings especially memorable. A similar voluptuousness arrives with the first variant of the chaconne finale and you can almost feel Nelsons channelling Brahms in the way he moves from one inspired improvisation to the next.

So, much to enjoy from an orchestra who seem to have found the perfect soulmate for this stage in their ongoing journey. The mutual respect and like-mindedness is palpable in each of these performances and, whatever you may feel about this choice or that, there’s always a very real sense of music-making happening ‘in the moment’ and for that one time only.