mei 2017
James MacMillan: Stabat Mater
The Sixteen; Britten Sinfonia o.l.v. Harry Christophers
Een zeer ontroerende setting van deze oude tekst – James MacMillans partituur belichaamt Maria’s verdriet en pijn met buitengewone kracht. De Zestien reageren met gezang van verschroeiende intensiteit.
In hun afzonderlijke maar uiterst uitbundige essays in boekjes beschrijven zowel Harry Christophers als de opdrachtgever van het werk, John Studzinski, James MacMillans Stabat mater als een ‘meesterwerk’. Er staat veel op deze cd om die bewering te staven, maar de impact van het werk wordt ongetwijfeld onmetelijk vergroot door de uitzonderlijke uitvoering die het hier krijgt van dezelfde krachten die de wereldpremière in het Barbican in oktober vorig jaar gaven.
Het werk dankt zijn bestaan aan de langdurige relatie tussen The Sixteen en James MacMillan. In 2001 was de allereerste nieuwe opdracht van The Sixteen MacMillans O bone Jesu, en acht jaar later gaven ze de eerste uitvoering van zijn Miserere. Bovendien heeft Christophers (degene die het Miserere opdroeg) duidelijk een grote bewondering voor MacMillans sacrale werken. Hij schrijft dat ‘James behoort tot een trio van werkelijk geweldige componisten van sacrale muziek, de andere twee zijn Tomás Luis de Victoria en Francis Poulenc’. Christophers’ adoratie voor MacMillans Stabat mater straalt uit elk moment van deze meeslepende uitvoering.
Samen met John Studzinski en zijn Genesis Foundation hebben Harry Christophers en The Sixteen levende componisten aangemoedigd om het Stabat mater op muziek te zetten, omdat het, hoewel het een van de krachtigste liturgische gedichten is, de laatste tijd uit de gratie lijkt te zijn geraakt. Ze wijzen op slechts twee opmerkelijke zettingen uit de 20e eeuw, van Szymanowski en Poulenc. Drie 21e-eeuwse componisten met zeer verschillende muzikale opvattingen werden uitgenodigd om een setting te leveren, waarbij MacMillan fungeerde als een soort componist-mentor, en het project culmineerde in MacMillans eigen uitgebreide setting van de tekst.
Zoals je zou verwachten van een componist wiens katholicisme zo'n krachtige kracht is in zijn creatieve proces, is dit een diep persoonlijke setting. Dit is direct duidelijk uit de gepassioneerde, hechte, glinsterende strijkers die een onmiskenbare aura van angst creëren bij de opening van het werk. Dat is echter niet wat de cd daadwerkelijk opent. Het wordt voorafgegaan door The Sixteen die met welsprekende gratie het oude gregoriaanse gezang intoneert dat in tijdloos geconcentreerde vorm de hele tekst presenteert die MacMillan heeft gezet, en die ook de basis vormt voor veel van zijn eigen melodieuze materiaal.
MacMillan verdeelt het werk in vier afzonderlijke secties, elk met zijn eigen muzikale karakter als weerspiegeling van de essentie van de tekst, en zijn instinctieve begrip van de kracht van muziek om emoties uit te drukken die verder gaan dan de tekst is misschien wel het meest dwingende kenmerk van deze nieuwe setting. Anders zijn alle kenmerken van zijn stijl hier aanwezig; de juxtapositie van agressieve, boze dissonanten met bijna naïef onschuldige melodieën, glijdende tonaliteiten, clusterakkoorden, grillige, sparrende ritmes en, het meest krachtig, een versmelting van gezongen tekst en orkestrale textuur. Veel van de meest intense momenten komen wanneer het koor verdwijnt en we achterblijven met puur orkestrale beelden. Er is een verleidelijk moment op 9'36" van track 2, waar het koor effectief uit het zicht verdwijnt terwijl de violen opzwermen in een waas van fladderende kwelling.
De Britten Sinfonia hebben een enorm scherpe ritmische bite – hun gekartelde akkoorden vier minuten in het eerste deel hebben bijna percussieve gewelddadigheid – en andere effecten, zoals de zwermende hoge violen op 9'04" in de ‘Sancta mater, istud agas’ (track 4) die de klaagzangen aan de voet van het kruis symboliseren, worden uitgevoerd met een huiveringwekkende vurigheid. Daartegenover staat de etherische vioolsolo op 8'15" in track 3, die zijn voorouders in de pastorale geschriften van Vaughan Williams onthult, die ronduit om van te watertanden is in zijn schoonheid.
We zijn zo gewend aan de uitmuntendheid van The Sixteen dat we het gevaar lopen de superieure kwaliteit van hun werk als vanzelfsprekend te beschouwen. Maar de hechte koorclusters, etherisch samengebracht met een opmerkelijke eenheid van toon, en de intense, vurige texturen, verbazingwekkend genuanceerd, bijna alsof ze een enkele levende, ademende entiteit zijn, plaatsen ze in een klasse apart.
Het is ook gevaarlijk gemakkelijk om de volmaakte vaardigheid te onderschatten waarmee Harry Christophers het koorgeluid in evenwicht brengt en vormgeeft. Vanuit de diepte van deze wonderbaarlijk homogene sonoriteit komen de solostemmen bijna onmerkbaar naar voren. Alle solisten zijn uitstekend; maar als ik er één zou moeten uitkiezen, moet het sopraan Julie Cooper zijn, die in de vroege stadia van het tweede deel moeiteloos opstijgt naar stratosferische hoogten in de weergave van Maria's angst.
Het nageslacht zou dit wel eens als een meesterwerk van de 21e eeuw kunnen beschouwen; het lijdt geen twijfel dat dit een werkelijk meesterlijk vastgelegde uitvoering is.
In their separate but extremely effusive booklet essays, both Harry Christophers and the work’s dedicatee, John Studzinski, describe James MacMillan’s Stabat mater as a ‘masterpiece’. There is much on this CD to substantiate that claim, but without doubt the work’s impact is immeasurably heightened by the exceptional performance it receives here from the same forces which gave its world premiere in the Barbican last October.
The work owes its existence to the longstanding relationship between The Sixteen and James MacMillan. In 2001 the first ever new commission from The Sixteen was MacMillan’s O bone Jesu, and eight years later they gave the first-performance of his Miserere. On top of that, Christophers (the dedicatee of the Miserere) clearly has huge admiration for MacMillan’s sacred works, writing that ‘James ranks amongst a trio of truly great composers of sacred music, the other two being Tomás Luis de Victoria and Francis Poulenc’. Christophers’s adoration of MacMillan’s Stabat mater radiates out of every moment of this compelling performance.
Along with John Studzinski and his Genesis Foundation, Harry Christophers and The Sixteen have been encouraging living composers to set the Stabat mater on the grounds that, although it is one of the most powerful of all liturgical poems, it seems to have fallen out of favour in recent times. They point to just two notable settings from the 20th century, by Szymanowski and Poulenc. Three 21st-century composers with very different musical outlooks were invited to contribute settings, with MacMillan serving as a kind of composer-mentor, and the project culminated with MacMillan’s own extended setting of the text.
As you would expect from a composer whose Catholicism is such a powerful force in his creative process, this is a deeply personal setting. This is immediately evident from the impassioned, closely knit shimmering strings which create an unmistakable aura of anguish at the very opening of the work. That is not, however, what actually opens the disc. It is prefaced by The Sixteen intoning with eloquent gracefulness the ancient plainchant that presents in timelessly concentrated form the entire text MacMillan has set, and which also provides the basis for much of his own melodic material.
MacMillan divides the work into four distinct sections, each with its own particular musical character in reflection of the essence of the text, and his instinctive understanding of the power of music to express emotions beyond the text is perhaps the most compelling feature of this new setting. Otherwise, all the hallmarks of his style are here; the juxtaposition of aggressive, angry dissonances with almost naively innocent melodies, sliding tonalities, cluster chords, jagged, sparring rhythms and, most potently, a melding of sung text and orchestral texture. Many of the most intense moments come when the choir disappears and we are left with purely orchestral imagery. There is a tantalising moment at 9'36" of track 2 where the choir effectively slides out of sight while the violins swarm up in a haze of fluttering torment.
The Britten Sinfonia have tremendously incisive rhythmic bite – their jagged chords four minutes into the first section have almost percussive violence to them – and other effects, such as the swarming high violins at 9'04" in the ‘Sancta mater, istud agas’ (track 4) signifying the lamentations at the foot of the cross, are executed with a hair-raising fervency. Against this the ethereal violin solo at 8'15" in track 3, revealing its ancestry in the pastoral writing of Vaughan Williams, is positively mouth-watering in its loveliness.
We are so used to the excellence of The Sixteen that we are in danger of taking the supreme quality of their work for granted. But the closely knit choral clusters, ethereally drawn together with a remarkable unity of tone, and the intense, fervid textures, astonishingly nuanced, almost as if they are a single living, breathing entity, put them in a class of their own.
It is also dangerously easy to underestimate the consummate skill with which Harry Christophers balances and moulds the choral sound. From deep within this wonderfully homogeneous sonority, the solo voices emerge almost imperceptibly. All the soloists are outstanding; but if I were to single out one, it must be soprano Julie Cooper, who in the early stages of the second part effortlessly ascends to stratospheric heights in representation of Mary’s anguish.
Posterity might well judge this to be a 21st-century masterpiece; there is no question that this is a truly masterly recorded performance.