april 2017
J.S. Bach: St. Matthew Passion, BWV 244
Monteverdi Choir; English Baroque Soloists o.l.v. Sir John Eliot Gardiner
Het leiderschap en de visie van Sir John Eliot Gardiner – van zijn inzet van voornamelijk koorsolisten tot zijn manier om de algehele reis van het werk over te brengen – zorgen voor een enorm ontroerende Matthäus Passion.
Zoals vaak het geval is sinds zijn Bach Pilgrimage van 2000, is de John Eliot Gardiner van deze nieuwe, tweede opname van de Mattheüs Passion een andere dirigent dan die van de eerste. Dat was een studioversie voor DG (10/89), gemaakt toen Gardiner hun Bach-man was en genoot van de voordelen van studiotijd en grote namen als Anthony Rolfe Johnson, Barbara Bonney en Anne Sofie von Otter; het was een state-of-the-art product, maar kan vandaag de dag wat kwiek en ongeïnteresseerd klinken op die manier uit de jaren 80, met name wat betreft de vormgeving van de tekst. De nieuwe opname voor het eigen label van het Monteverdi Choir is een live concertopname, met alle solisten behalve de Evangelist en Christus uit de gelederen van het koor. Het live-formaat is niet zo ongewoon in deze economische tijden, maar koorsolisten lijken Gardiner wel dierbaar om puur muzikale redenen, afgaande op zijn gebruik ervan in verschillende projecten na Pilgrimage. Er bestaat echter geen twijfel over dat beide elementen hier hun vruchten afwerpen.
De opname werd afgelopen september gemaakt in de kathedraal van Pisa, maar de basis werd gelegd in de voorgaande zes maanden tijdens een tournee langs 15 steden, met onder meer een gedenkwaardig optreden in Brussel de dag na de terroristische aanslagen aldaar. De ervaring lijkt de muzikanten dichter bij elkaar te hebben gebracht en hun betrokkenheid te hebben geïntensiveerd. Als een uitvoering van de Passie geen gemeenschapszin heeft, heeft het niets, en dit is zeker de basis van Gardiners verslag. Dit is een gedenkwaardige en ontroerende St Matthew, en om alle juiste redenen.
Muzikaal is het erg goed. Het koor is natuurlijk uitstekend, met een solide maar helder en intiem geluid, zelfs in de grotere koren, een eindeloze hoeveelheid expressieve middelen in de koralen en een opwindende snelheid in de refreinen van het publiek. Gardiner vraagt veel van hen om rustig te zingen en ze voeren het uit met een prachtig gecontroleerde schoonheid. Het orkest is zo vaardig en muzikaal als je wilt in hun obbligato's, en reageert voortreffelijk op Gardiners subtiele vormgevingen - de strijkersbegeleidingen van Christus' recitatieven, bijvoorbeeld, die normaal gesproken worden beschouwd als 'halo's', hebben nog nooit zo alert geklonken op de betekenis van het Woord. De ervaren Evangelist van James Gilchrist en Christus van Stephan Loges zijn niet te bekritiseren, en geen van de negen jonge aria-solisten is een zwakke schakel, in die mate dat ik er niet van gediend ben om er een uit te pikken ten koste van een ander; volstaat te zeggen dat ze allemaal hun moment in het drama waarmaken. Een of al deze dingen zijn dingen die je in andere Matthews kunt vinden; maar je zult zelden dezelfde zorgvuldige smulpartij van de tekst vinden, die de Duitse woorden bijna behandelt als ritmische en textuele geluiden op zichzelf in plaats van theologische uitspraken, zoals in Hannah Morrisons zangerige ‘Ich-h will hier mein Herze strenken’ of het ongeduldige ‘L-lass ihn kreuzigen!’ van het koor.
Wat dit stuk echter echt bijzonder maakt, is de emotionele integriteit ervan, die niet voortkomt uit gekunstelde theatraliteit maar uit een doordringende sfeer van diepe droefheid. Als ‘droevig’ een zwak woord lijkt, is dat niet de bedoeling; het is gewoon dat de acteurs van dit stuk niet aan hun haar trekken, maar het gewicht van de gebeurtenissen die ze zien diep in hun wezen als individu laten zinken. Het pijnlijke ‘Erbarme dich’ van alt Eleanor Minney en violiste Kati Debretzeni drukt het perfect uit, door de pijn verder op zich te nemen in een nauwelijks beademde da capo, als een gewonde vogel.
Dit is slechts een van de vele sterk ontroerende momenten, die vaker wel dan niet worden bereikt door tedere frasering, zelfverzekerde (maar nooit overdreven) articulatie en afgemeten (maar niet trage) tempo's. Hoewel dit in eerste instantie een verrassend luchtige lezing van Gardiner lijkt, is het in feite een lezing met een stevig gecontroleerde sfeer van pijn en kwetsbaarheid. En wanneer een individuele uitvoering doorbreekt naar iets meer naar buiten emotioneels, zoals in Minney's smekende 'Können Tränen meiner Wangen' of de zwaarbeladen slagen van Reiko Ichise's gamba in 'Komm süsses Kreuz', komt het des te waarachtiger naar voren.
In zijn boekje-notitie herhaalt Gardiner zijn bewering dat Bachs grote vaardigheid als kunstenaar lag in zijn vermogen om muziek te schrijven met een opperste troostende kracht, en het is duidelijk dat dit is wat hij hier heeft gezocht. Het feit dat hij dankzij zijn ruime ervaring het boek zo zorgvuldig heeft kunnen samenstellen, vakkundig heeft uitgevoerd en zich er zeer mee heeft geëngageerd, zo eerlijk de intentie ervan heeft kunnen uiten en zo vrij is van zelfbewust monumentalisme, sentimentaliteit of melodramatiek, is de reden waarom ik het een van zijn beste prestaties vind.
As has often been the case since his Bach Pilgrimage of 2000, the John Eliot Gardiner of this new, second recording of the St Matthew Passion is a changed conductor from that of the first. That was a studio version for DG (10/89), made when Gardiner was their Bach man enjoying the benefits of studio time and big-name soloists including Anthony Rolfe Johnson, Barbara Bonney and Anne Sofie von Otter; it was a state-of-the-art product but today can sound a little brisk and uninvolved in that 1980s way, particularly with regard to the shaping of the words. The new recording for the Monteverdi Choir’s own label is a live concert recording, with all the soloists except the Evangelist and Christus drawn from the ranks of the chorus. The live format is not so unusual in these economic times but choir soloists do seem to be dear to Gardiner for purely musical considerations, to judge from his use of them in several post-Pilgrimage projects. There is no doubt, however, that both elements pay off here.
The recording was made in Pisa Cathedral last September, but its foundations were laid over the previous six months in a 15-city tour which included a memorable performance in Brussels the day after the terror attacks there. The experience seems to have drawn the musicians together and intensified their commitment. If a Passion performance has no sense of community it has nothing, and this is surely the making of Gardiner’s account. This is a memorable and moving St Matthew, and for all the right reasons.
Musically it is very fine. The choir are excellent, of course, with a solid but clear and intimate sound even in the larger choruses, no end of expressive means in the chorales, and a thrilling quickness in the crowd choruses. Gardiner asks for a lot of quiet singing from them and they execute it with superbly controlled beauty. The orchestra is as skilled and musical as you like in their obbligatos, and exquisitely responsive to Gardiner’s subtle shapings – the string accompaniments to Christus’s recitatives, for instance, normally thought of as ‘haloes’, have never sounded so alert to the meaning of the Word. The experienced Evangelist of James Gilchrist and Christus of Stephan Loges are not to be faulted, and none of the nine young aria soloists is a weak link, to the extent that I’m loath to single out any one of them at the expense of another; suffice to say that each one lives up to their moment in the drama. Any or all of these are things you may find in other Matthews; but you will rarely find the same careful relishing of text, which treats the German words almost as rhythmical and textural sounds in themselves rather than theological pronouncements, as in Hannah Morrison’s lilting ‘Ich-h will hier mein Herze strenken’ or the choir’s impatient ‘L-lass ihn kreuzigen!’
What really makes this one special, however, is its emotional integrity, coming not from affected theatricality but from a pervading air of profound sadness. If ‘sad’ seems a weak word, it is not meant to be; it is just that the actors of this piece are not tearing at their hair but letting the weight of the events they are witnessing sink deep into their beings as individuals. The aching ‘Erbarme dich’ of alto Eleanor Minney and violinist Kati Debretzeni expresses it perfectly, assuming the pain further unto itself in a barely breathed da capo, like a wounded bird.
This is just one strongly moving moment among many, which more often than not are achieved through tender phrasing, confident (but never exaggerated) articulation and measured (but not sluggish) tempos. Though this at first may seem like a surprisingly light-touch reading from Gardiner, it is in fact one with a firmly controlled atmosphere of hurt and vulnerability. And when an individual performance does break through to something more outwardly emotional, as in Minney’s imploring ‘Können Tränen meiner Wangen’ or the heavy-laden strokes of Reiko Ichise’s gamba in ‘Komm süsses Kreuz’, it thus emerges all the more truly.
In his booklet-note Gardiner repeats his assertion that Bach’s great skill as an artist lay in his ability to write music with supreme power to console, and it is clear that this is what he has looked for here. That his considerable experience has enabled him to find it in such a thoughtfully moulded, expertly executed and deeply committed reading, so honestly communicative of its intent and so free of self-conscious monumentalism, sententiousness or melodramatics, is why I believe it to be one of his finest achievements.