januari 2017
Tchaikovsky & Sibelius: Violin Concertos
Lisa Batiashvili & Staatskapelle Berlin o.l.v. Daniel Barenboim
Dit is concerto-spel van de allerhoogste orde van Lisa Batiashvili en Daniel Barenboim. Elke bekende zin slaagt er op de een of andere manier in om zowel gezaghebbend als nieuw ontdekt te klinken.
Er is geen violist die momenteel op het hoogste niveau van het internationale circuit speelt die ik liever zou willen horen dan Lisa Batiashvili. Er is iets zo superintuïtiefs aan haar spel dat, terwijl ze optreedt, de briljante techniek, het scala aan kleuren en de pure vindingrijkheid van haar frasering worden opgenomen in de intrige (er lijkt geen ander woord te zijn) van haar muzikale verhalen. Het laatste waar de luisteraar aan denkt, is hoe ze dat verhaal vertelt, maar eerder waar het naartoe zou kunnen leiden. Alles voelt 'in het moment', een kwaliteit van improvisatie zoals muziek die ontstaat door het te spelen. Haar muzikaliteit gaat altijd gepaard met een element van verrassing.
Wat mij meer dan wat ook opvalt (en mij ook verraste) aan deze populaire combinatie, is het onderscheidende karakter dat zij en haar doorgewinterde medewerker Daniel Barenboim voor beide stukken vinden. Zeker, de stukken zelf horen thuis in verschillende klankwerelden – en dat kan nauwelijks duidelijker zijn uit de aard van het geluid dat solist en orkest hier hebben gevormd – maar het zijn de zeer specifieke muzikale persoonlijkheden die Tsjaikovski en Sibelius maken tot wie ze zijn die Batiashvili zo veelzeggend onderzoekt.
Tsjaikovski straalt een melancholische warmte uit die klassieke en romantische gevoeligheden samenvoegt. Dat is een cruciaal evenwicht bij het uitvoeren van deze muziek. De eerste verklaring van het eerste onderwerp is teder en ingetogen, de tweede iets overtuigender, maar nooit wordt de kalmte en zuiverheid van Tsjaikovski's aangeboren classicisme aangetast. Er is onmiskenbaar genoegen in de expressieve mogelijkheden die het stuk bij elke beurt biedt, maar ondanks alle kleur en vindingrijkheid van Batiashvili's spel is het nooit, nooit zelfzuchtig.
Het is ook interessant dat de vrijgevigheid van Barenboims bijdrage, hoewel aan de goed gestoffeerde kant zoals je zou verwachten van deze doorgewinterde traditionalist – de twee grote Polonaise-achtige tuttis bevinden zich absoluut aan het keizerlijke einde van de Russische ervaring – nog steeds leeft voor Batiashvili’s levendigheid. De cadens van het eerste deel is voor haar een verhaal in een verhaal, een kans om te mijmeren over datgene wat de kern van het werk vormt. En het vindt bevrijding in het mooie centrale deel, zo vol fantasie, met gedempte en prachtige pianissimo’s. Het is een kort verhaal van Poesjkin.
Batiashvili’s tempo voor de finale is aan de gearticuleerde kant van het gedurfde, met behendig voetenwerk en pyrotechniek die vorm en behendigheid heeft, niet alleen een briljante uitstraling die het publiek aanspreekt (hoewel dat natuurlijk in overvloed aanwezig is). De volkse 'drone'-episodes met zangerige fagot (Tsjaikovski's trieste maar wijze dwaas) zijn niet overdreven - karakterisering, geen karikatuur - en de passage in boventonen vlak voor het laatste stuk brengt Barenboims heldere Berlijnse houtblazers heerlijk naar voren.
Bij de Sibelius daalt de temperatuur dramatisch - niet in termen van intensiteit, maar in overeenstemming met de aard van het landschap. De elementaire kou is natuurlijk gedeeltelijk in de muziek geschreven, maar orkestraal pikken Barenboim en zijn Berlijners de kleur en de cast van het schrijven op, waardoor het een strengere, grilligere tint krijgt. De altvioolkleur komt opvallend en effectief naar voren in het eerste deel.
Batiashvili concentreert zich hier op de etherische kwaliteit van de lyriek. Het prachtige openingsthema lijkt in eerste instantie onlosmakelijk verbonden met de oscillerende ijzige waas van de orkestrale violen en behoudt zijn mysterie waar andere spelers geneigd zouden zijn om zijn schoonheid te exploiteren in rijpere toon en rijkere, 'dure' frasering. Die stille intensiteit blijft behouden en bereikt een buitengewone buitenaardse kwaliteit in de terugkerende passage die aanvoelt als verdwijnende voetstappen in de sneeuw vlak voor de coda van het eerste deel.
Maar Batiashvili is ook afgestemd op de inherente wildheid in deze muziek en het feit dat, toen Sibelius het schreef, zijn eigen techniek als violist (in overeenstemming met veel soloviolisten van die tijd) nog niet was ingehaald door wat hij schreef. De intensiteit die zo duister expressief is in het langzame deel vindt bevrijding en later loslaten in het soms krankzinnige passagewerk van de finale. Er is een bijzonder opwindende beklimming naar de bovenste regionen van de E-snaar vlak voor de kale akkoorden van de laatste pagina.
Dus een schijf vol prachtig en inventief vioolspel van een van 's werelds meest betoverende talenten. Je kunt Batiashvili nooit in twijfel trekken, en dat is deels wat haar zo eeuwig fascinerend maakt als muzikant.
There is no violinist currently playing the high end of the international circuit that I would sooner go out of my way to hear than Lisa Batiashvili. There is something so super-intuitive about her playing that, while she is performing, the brilliance of her technique, the range of her colours and the sheer invention of her phrasing are subsumed into the intrigue (there seems to be no other word) of her musical storytelling. The last thing on the listener’s mind is how she tells that story but rather where it might be leading. Everything feels ‘in the moment’, a quality of improvisation like music created in the playing of it. Her musicality always comes with an element of surprise.
What strikes me (and indeed surprised me) more than anything about this popular coupling is the distinctive character that she and her seasoned collaborator Daniel Barenboim find for both pieces. For sure, the pieces themselves belong in different sound worlds – and that could hardly be more apparent from the nature of the sound that soloist and orchestra have fashioned here – but it is the very particular musical personalities that make Tchaikovsky and Sibelius who they are that Batiashvili explores so tellingly.
The Tchaikovsky exudes a melancholic warmth fusing classical and romantic sensibilities. That’s a crucial balance in performing this music. The first statement of the first subject is tender and understated, the second a little more persuasive, but never is the poise and purity of Tchaikovsky’s innate classicism compromised. There is undeniable relish for the expressive opportunities that the piece throws up at every turn but for all the colour and invention of Batiashvili’s playing it is never, ever self-regarding.
It’s interesting, too, that the generosity of Barenboim’s contribution, though on the well-upholstered side as you might expect from this seasoned traditionalist – the two big Polonaise-like tuttis are definitely at the Imperial end of the Russian experience – is still alive to Batiashvili’s vibrancy. The first-movement cadenza is a story within a story for her, an opportunity to muse on that which is at the heart of the work. And it finds release in the lovely central movement, so full of fantasy, with muted and beautiful pianissimos. It’s a Pushkin short story.
Batiashvili’s tempo for the finale is on the articulate side of dashing, with nimble footwork and pyrotechnics that have shape and agility, not just crowd-pleasing brilliance (though that is, of course, there in spades). The folksy ‘drone’ episodes with songful bassoon (Tchaikovsky’s sad but wise fool) are not overdone – characterisation not caricature – and the passage in harmonics just before the home stretch brings Barenboim’s limpid Berlin woodwinds deliciously to the fore.
With the Sibelius the temperature drops dramatically – not in terms of intensity but in accordance with the nature of the landscape. The elemental chill is in part written into the music, of course, but orchestrally Barenboim and his Berliners pick up on the colour and cast of the writing, giving it a sterner, craggier hue. Viola colour comes through notably and effectively in the first movement.
Batiashvili homes in here on the ethereal quality of the lyricism. The beautiful opening theme at first seems indivisible from the oscillating icy haze of the orchestral violins and maintains its mystery where other players might be inclined to exploit its beauty in riper tone and richer, more ‘expensive’ phrasing. That quiet intensity is maintained throughout achieving an extraordinary other-worldly quality in the recurring passage which feels its way like disappearing footsteps in the snow just prior to the first-movement coda.
But equally Batiashvili is tuned in to the inherent wildness in this music and the fact that, when Sibelius wrote it, his own technique as a violinist (in keeping with many solo violinists of the day) had not yet caught up with what he was writing. The intensity that is so darkly expressive in the slow movement finds release and later abandon in the sometimes insane passagework of the finale. There is one particularly thrilling ascent to the upper reaches of the E string just before the stark chordal punctuations of the final page.
So a disc full of beautiful and inventive violin-playing from one of the world’s most mesmerising talents. You can never second-guess Batiashvili, and that in part is what makes her so perpetually fascinating as a musician.