april 2018

Olivier Messiaen: Catalogue d'Oiseaux

Pierre-Laurent Aimard

Een fascinerend werk, dat zowel grote als lonende eisen stelt aan de uitvoerder en de luisteraar. Het wordt op briljante wijze vertolkt door een pianist, Pierre-Laurent Aimard, met een diepgaande kennis van de muziek van Messiaen.

De vogels van Messiaen zijn, zo lijkt het, getemd: althans in die mate dat er ongeveer een dozijn versies van de Catalogue d’oiseaux verkrijgbaar zijn op cd of als download. Vroeger zou zo’n overvloed moeilijk te bedenken zijn geweest, gezien de extreme eisen die de 13 stukken stelden aan de fysieke en mentale behendigheid van de pianist, plus de uitdaging voor de luisteraar van hun meedogenloos verbiedende texturen en obsessieve knip-en-plakstructuren. Niet dat zijn andere geweldige pianocyclus, de Vingt Regards sur l’Enfant-Jésus, precies een picknick is; maar tenminste zijn technische hoogstandjes zijn directer te verbinden met pianistische tradities (Liszt, Scriabin, Ravel) en zijn esoterische beeldentaal is gemakkelijker voor de luisteraar om zich te relateren aan de muziek.

Dit alles kan natuurlijk positief worden bekeken, als gevolg van Messiaens wegstrepen van clichés, waardoor alleen zijn authentieke individuele stem overblijft. Dat is op voorwaarde dat je zijn buitengewoon gedetailleerde evocaties van zijn geliefde vogels (alle 77) en hun verschillende leefgebieden in Frankrijk op verschillende tijdstippen van de dag kunt beschouwen als een dienst aan zijn oogverblindende en onuitputtelijke pianistische vindingrijkheid, in plaats van – zoals hij het zelf gewild zou hebben – andersom. Maar hoe kom je anders voorbij de antropomorfe beschrijvingen waar zelfs een Scriabin van zou blozen? Hoe moet de speler bijvoorbeeld een vogel ‘spraakzaam’ of ‘nonchalant’ laten klinken, laat staan ​​‘als de schreeuw van een vermoord kind’? In feite verankert de Catalogus een centrale paradox: het concept bevindt zich aan het uiterste einde van het programmaticisme, terwijl het effect net zo extreem abstract is.

Het is geen verrassing dat de interpretaties van Pierre-Laurent Aimard allesbehalve tam zijn. Zijn dynamische bereik is formidabel, zijn stemvoering van akkoorden is nauwgezet trouw, zijn helderheid onberispelijk. Het is moeilijk voor te stellen dat de texturen meer impact of precisie hebben, of dat de continuïteit en discontinuïteit met meer concentratie worden geprojecteerd. Meningen kunnen verschillen over zijn pianistische kleuren, over de vraag of zijn fortissimos bijvoorbeeld onnodig metaalachtig zijn. Maar de extremen zijn in de partituur geschreven en er komt zeker geen enkel geluid onverschillig naar voren.

Leg een microscoop op het spel en er zijn enkele voorbijgaande eigenaardigheden: lange noten worden regelmatig afgekapt in ‘L’Alouette lulu’ en ‘Le Loriot’, bijvoorbeeld, en het pedaalwerk in ‘La Buse variable’ als de buizerd zijn rondjes maakt, is niet helemaal volgens het boekje. Aan de andere kant krijgt de ‘oneindige triller’ van de sprinkhaanzanger in ‘La Rousserolle Effarvatte’ zelfs iets meer dan de voorgeschreven 37 seconden, terwijl de overigens hypertrouwe Yvonne Loriod genoegen neemt met 22. Ook de doorgaans nauwgezette Peter Hill is niet onberispelijk wat betreft metronomische nauwkeurigheid: de opening van zijn ‘Rousserolle Effarvatte’ is een goede 25 procent onder het tempo.

Ja, dit is niet meer dan muggenzifterij. En eerlijk gezegd zijn al deze drie opperste Messiaen-exponenten. Is het plichtsverzuim als ik zeg dat ik geen manier kan vinden om ze te rangschikken? Loriods toets is zo mogelijk nog compromislozer dan die van Aimard; Hill is niet zo luidruchtig, maar zijn gedempte geluid op stillere niveaus zorgt voor een meer plausibele evocatie van zaken als de 'roze en mauve' zonsopgang in 'La Rousserolle Effarvatte'.

Er zijn een of twee externe factoren om te overwegen. Als u allergisch bent voor gekreun en gesnuif, wees gewaarschuwd dat Aimard dat duidelijk niet is. Dit is muziek die het oor gevoeliger maakt voor kleine nuances van kleur, en vreemde kreunen die intens betrokken kunnen zijn in de concertzaal kunnen op schijf net zo afleidend zijn. Let wel, het verkeerslawaai dat Loriods opnamen beïnvloedt, kan ook vervelend zijn als u het toelaat. Verder zijn alle drie de opnamen fantastisch: hulde aan de pianotechnici.

Nigel Simeone's essay voor Pentatone is buitengewoon informatief over feitelijke achtergrond. De wijlen Anthony Pople's voor Unicorn-Kanchana scoort net zo hoog voor gevoelige muzikale beoordeling. Voor Loriod bevatte de 18-disc set op Warner Classics Messiaens eigen waardevolle, maar zeer idiosyncratische commentaar, maar dit is niet beschikbaar met de huidige downloadversie.

Misschien wel het meest merkwaardige aan Aimards onderneming is de afwezigheid van ‘La Fauvette des jardins’, de prachtige halfuur durende pendant van Messiaens Catalogus, om nog maar te zwijgen van de ‘La Fauvette passerinette’ uit 1961, herontdekt door Peter Hill en door hem opgenomen op Delphian. Maar misschien zijn er plannen om deze later toe te voegen. Ondertussen hulde ik een uitstekende prestatie.

Messiaen’s birds have, it seems, been tamed: at least to the extent that there are something like a dozen versions of the Catalogue d’oiseaux obtainable on CD or as downloads. Once upon a time such a plethora would have been hard to conceive, given the extreme demands of the 13 pieces on the pianist’s physical and mental agility, plus the challenge for the listener of their remorselessly forbidding textures and obsessive cut-and-paste structures. Not that his other great piano cycle, the Vingt Regards sur l’Enfant-Jésus, is exactly a picnic; but at least its technical tours de force are more immediately connectable to pianistic traditions (Liszt, Scriabin, Ravel) and its esoteric imagery easier for the listener to relate to the music.

All this can be viewed positively, of course, as a result of Messiaen’s whittling away at clichés, leaving only his authentic individual voice. That’s provided you can take his extraordinarily detailed evocations of his beloved birds (all 77 of them) and their various habitats in France at various times of the day as serving his dazzling and inexhaustible pianistic invention, rather than – as he himself would have wanted it – the other way round. But how else to get past the anthropomorphic descriptions that would make even a Scriabin blush? How, for instance, is the player supposed to make a bird sound ‘voluble’ or ‘nonchalant’, never mind ‘like the cry of an assassinated child’? In fact the Catalogue enshrines a central paradox: its concept is at the extreme end of programmaticism while its effect is just as extremely abstract.

Unsurprisingly, Pierre-Laurent Aimard’s interpretations are anything but tame. His dynamic range is formidable, his voicing of chords scrupulously faithful, his clarity unimpeachable. It’s hard to imagine the textures having greater impact or precision, or the continuity and discontinuity being projected with greater concentration. Opinions might vary with regard to his pianistic colours, on whether his fortissimos are unduly metallic, for instance. But the extremes are written into the score, and certainly not a single sound emerges with indifference.

Put a microscope on the playing and there are some passing oddities: long notes are regularly cut short in ‘L’Alouette lulu’ and ‘Le Loriot’, for example, and the pedalling in ‘La Buse variable’ as the buzzard makes its circles isn’t quite by the book. On the other hand, the ‘interminable trill’ of the grasshopper warbler in ‘La Rousserolle Effarvatte’ is given even slightly more than its regulation 37 seconds, whereas the otherwise hyper-faithful Yvonne Loriod is content with 22. Nor is the usually scrupulous Peter Hill beyond reproach in terms of metronomic accuracy: the opening of his ‘Rousserolle Effarvatte’ is a good 25 per cent under tempo.

Yes, this is no more than nitpicking. And, truth to tell, all these three are supreme Messiaen exponents. Is it a dereliction of duty if I say I can’t find a way of ranking them? Loriod’s touch is if anything even more uncompromising than Aimard’s; Hill isn’t quite so clamorous, but his cushioned sound at quieter levels makes for a more plausible evocation of such things as the ‘rose and mauve’ sunrise in ‘La Rousserolle Effarvatte’.

There are one or two external factors to consider. If you are allergic to grunting and sniffing, be warned that Aimard evidently isn’t. This is music that sensitises the ear to tiny nuances of colour, and odd groans that might be intensely involving in the concert hall can be equally distracting on disc. Mind you, the traffic noise that impinges on Loriod’s recordings can also be annoying if you let it. Otherwise all three recordings are superb: kudos to the piano technicians.

Nigel Simeone’s essay for Pentatone is exceptionally informative on factual background. The late Anthony Pople’s for Unicorn-Kanchana scores just as highly for sensitive musical assessment. For Loriod the 18-disc set on Warner Classics contained Messiaen’s own treasurable if highly idiosyncratic commentary but this is not available with the current download version.

Perhaps the most curious thing about Aimard’s venture is the absence of ‘La Fauvette des jardins’, the wonderful half-hour pendant to Messiaen’s Catalogue, not to mention the 1961 ‘La Fauvette passerinette’ rediscovered by Peter Hill and recorded by him on Delphian. But maybe there are plans to add these at a later date. Meanwhile I salute an outstanding achievement.