juli 2018

Rachmaninoff: Piano Concerto No. 3 - Variations on a Theme of Corelli

Boris Giltburg & Royal Scottish National Orchestra o.l.v. Carlos Miguel Prieto

Een duivels maar fantastisch pianoconcert, uitgevoerd met een glorieuze mix van technische vaardigheid en lyriek.

Soms raakt de reputatie van een muziekstuk zo verankerd dat de muziek zelf omhuld raakt, besmet door geruchten en bevroren met vooropgezette ideeën, verstard, monumentaal en vast. Het stuk verandert geleidelijk in een dreigend kenmerk van het landschap, een uitdaging die overwonnen moet worden, zodat het planten van een vlag op de top ervan zowel een teken van professionele eer als een doel op zich wordt. De muziek koelt af, de gesmolten menselijke expressie die erdoorheen stroomt, verhardt tot marmeraders en het werk staat, ondoordringbaar, onverbiddelijk bestand tegen persoonlijke interpretatie. Tot op zekere hoogte is het Vijfde Concert van Beethoven zo'n werk, net als misschien Liszts Totentanz. Zeker al tientallen jaren is Rachmaninovs Derde Concert, samen met de tweede concerten van Prokofiev en Bartók, belast met een triumviraat van 'moeilijkste' onder de canonieke concerten uit de 20e eeuw. Als we ernaar luisteren, zijn we eerder geneigd om onder de indruk te raken van de technische vaardigheden van de pianist dan geraakt te worden door de diepte van de interpretatie of een opvallend individuele opvatting.

Boris Giltburgs nieuwe Naxos-opname van het D-mineurconcert met Carlos Miguel Prieto en het Royal Scottish National Orchestra verbrijzelt de korstvorming van reputatiegewoontes en biedt in plaats daarvan een levendig fantasierijke herschepping van een partituur die leeft en ademt met onweerstaanbare vitaliteit. Giltburgs aanpak is fundamenteel lyrisch, retorisch gepast en, geholpen en aangemoedigd door Prieto en de Schotten, gevoelig voor elke markering in de partituur.

Het eerste deel ontvouwt zich met de eenvoud van een volksverhaal, wat doet denken aan de sprookjesopera's van Rimski-Korsakov, waar subversie suddert onder een argeloos uiterlijk. Het is zeker een verhaal van heldendom, maar geen martiale; overvloedige energie wordt nooit hectisch. De beroemde cadens, die zo gemakkelijk ontaardt in een vertoning van stentoriaanse kracht, blijft hier expressief, de rijke harmonische veranderingen helder gearticuleerd.

Een rigoureuze psychologische complexiteit staat centraal in het Intermezzo. Uitwisselingen tussen solist en orkest worden een dialoog, af en toe argumentatief, allemaal omhuld met ragfijne, dromerige poëzie. Het dwingende bevel van de piano onderdrukt de vleierijen van het orkest in een bijna schokkend abrupte overgang naar de finale. Eenmaal op dit traject gelanceerd, is er geen weg meer terug. Na een oogverblindende caleidoscoop van beelden en affecten, allemaal beschreven met een microscopische precisie, arriveert de laatste peroratie in een glorieuze uitstorting die, voor eens, niet anticlimax is, maar de onvermijdelijke en noodzakelijke conclusie van oprecht menselijk discours.

Na zoveel sonische en textuurrijkdom lijken de Corelli-variaties in eerste instantie fragiel. Tot grote eer van Giltburg is het hem gelukt de lens terug te trekken en onze aandacht te vestigen op de kleinere schaal van Rachmaninovs voortreffelijke vakmanschap.

Niettemin blijft het concerto het middelpunt van deze prachtig ontworpen opname. In plaats van Cliburns sensueel mooie geluid of Horowitz’ katachtige zenuwachtige energie, geeft Giltburg ons doordacht bedachte retoriek, met een onfeilbare focus op Rachmaninovs sluwe harmonische beweging in plaats van een opeenvolging van oogverblindende figuratie. Menselijke schaal, natuurlijk gebeeldhouwde zinnen en soepele ritmes nodigen ons dwingend uit om dit formidabele kunstwerk te heroverwegen.

Sometimes the reputation of a piece of music becomes so ensconced that the music itself is enshrouded, infected by hearsay and frozen with preconceived ideas, becoming ossified, monumental, fixed. The piece gradually morphs into a looming feature of the landscape, a challenge to be conquered, so that planting a flag on its summit becomes both a badge of professional honour and an end in itself. The music cools, the molten human expression coursing through it hardens into veins of marble and the work stands, impenetrable, implacably resistant to personal interpretation. To a degree, the Fifth Concerto of Beethoven is such a work, as is perhaps Liszt’s Totentanz. Certainly for decades Rachmaninov’s Third Concerto has been burdened, along with the second concertos of Prokofiev and Bartók, as part of a triumvirate of ‘most difficult’ among canonic 20th-century concertos. Listening to it, we are more prone to be awestruck by the pianist’s technical skill than moved by either the depth of interpretation or a strikingly individual conception.

Boris Giltburg’s new Naxos recording of the D minor Concerto with Carlos Miguel Prieto and the Royal Scottish National Orchestra shatters the encrustation of reputational habit, offering instead a vividly imaginative re creation of a score that lives and breathes with irresistible vitality. Giltburg’s approach is fundamentally lyrical, rhetorically apt and, aided and abetted by Prieto and the Scots, sensitive to every marking in the score.

The first movement unfolds with the simplicity of a folk tale, bringing to mind Rimsky-Korsakov’s fairy-tale operas, where subversion simmers beneath a guileless exterior. It’s a tale of heroism surely, but not a martial one; abundant energy never grows hectic. The famous cadenza, which so easily devolves into a display of stentorian force, here remains expressive, the rich harmonic changes luminously articulated.

A rigorous psychological complexity takes centre stage with the Intermezzo. Exchanges between soloist and orchestra become a dialogue, occasionally argumentative, all sheathed in gossamer, dreamlike poetry. The piano’s peremptory command quells the orchestra’s blandishments in an almost shockingly abrupt transition to the finale. Once launched on this trajectory, there’s no looking back. After a dazzling kaleidoscope of imagery and affects, all described with a microscopic precision, the final peroration arrives in a glorious effusion that is, for once, not anticlimactic, but the inevitable and necessary conclusion to heartfelt human discourse.

Following so much sonic and texural richness, the Corelli Variations at first seem fragile. To Giltburg’s great credit, he is able to retract the lens and draw our attention to the smaller scale of Rachmaninov’s exquisite craftsmanship.

Nevertheless, the concerto remains the centrepiece of this beautifully engineered recording. In place of Cliburn’s sensually beautiful sound or Horowitz’s feline nervous energy, Giltburg gives us thoughtfully conceived rhetoric, with an unerring focus on Rachmaninov’s shrewd harmonic movement rather than a succession of dazzling figuration. Human scale, naturally sculpted phrases and pliant rhythms compellingly invite our reconsideration of this formidable artwork.