september 2018

Shostakovich: Symphonies Nos. 4 & 11

Boston Symphony Orchestra o.l.v. Andris Nelsons

‘De uitmuntendheid blijft voortduren,’ schrijft Edward Seckerson over dit volgende deel van Nelsons’ Shostakovich-cyclus: en dat gebeurt ook, dramatisch en krachtig.

Deze Nelsons-cyclus begon met een knal – namelijk de meest opwindende opname van de Tiende symfonie die we in bijna een halve eeuw hebben gehoord. De uitmuntendheid blijft. In dramatisch contrast met Mikhail Pletnevs intrigerende maar beslist vreemde verslag van de Vierde symfonie (zie hierboven), brult Nelsons de openingsmars in met een dodelijke precisie die Pletnev ronduit slap laat klinken. Waar Pletnev duidelijk een punt wilde maken over de grove onzin van die mars, is er niets grappigs aan Nelsons’ krachtige ganzenpas. Sterker nog, in de loop van het eerste deel scheert Nelsons bijna acht minuten van Pletnevs speelduur van 34 minuten af.

Om het bot te zeggen: als je in dit eerste deel door de bomen het bos niet meer ziet, verlies je elk gevoel voor de symfonische noodzaak ervan. Nelsons verheugt zich over de scheve logica en de kronkelige zijpaden, maar doet dat met een meeslepende greep op het symfonische argument – ​​hoe aarzelend dat soms ook is. De impuls en strakheid van zijn verslag versterken de samenhang. En het is fantastisch ontworpen: een heel echt gevoel van de beroemde Boston Symphony Hall-akoestiek in diepte en perspectief, maar met een verrassende helderheid en onmiddellijkheid, al die hyperactieve percussie en Mahleriaanse koperblazers laten hun aanwezigheid echt voelen.

En het verrast op die onnavolgbare Nelsons-manier. De afgeleide strijkersfuga die uit het niets opduikt in het hart van het eerste deel is echt een paniekaanval die losbarst in een tempo dat op de rand van het mogelijke ligt.

Een scherp gevoel voor ironie doordringt ook: dat merkwaardige tweede deel dat culmineert in die griezelige tikkende percussie, de grimmige pathos van de treurmars van het derde deel met zijn lijkbaar dragende fagotten, de Petrushka-achtige divertissementen die hier zo'n verontrustende afwijking zijn omdat Nelsons ze zo waanzinnig charmant maakt (ja, zelfs de oprechte ariosa van de solo-trombone). Natuurlijk (en dit zal Stalins handlangers net zo geïrriteerd hebben als het ‘radicalisme’ van het werk), kon het laatste pauken-gedreven hoogtepunt (opwindend getrapt) nauwelijks anti-heroïscher zijn. Nelsons begrijpt dat. En hij begrijpt zeker ook de ontroostbaar desolate coda, de ijzige celesta die doelloos dezelfde zin steeds maar herhaalt.

Symfonie nr. 11, The Year 1905 (waarschijnlijk mijn favoriet van de cyclus, om allerlei redenen), lijkt te beginnen waar de Vierde eindigde – wéér een winter van ontevredenheid in de getroebleerde geschiedenis van Rusland. Deze mislukte revolutie wekt zoveel enthousiasme op bij de componist (het mag dan onbeschaamd picturaal zijn, maar het is ook diep en ontwapenend spiritueel); en wat mij bovenal ontroert, is de manier waarop zijn keuze van eenvoudige revolutionaire liederen die het thematische weefsel van het stuk vormen, trouw blijven aan de zaak, ondanks trauma na trauma.

Nelsons laat de ijzige akkoorden van het openingstableau – ‘The Palace Square’ – bijna als een hymne klinken, de herinnering aan twee gevangenisliederen intensiveert het pathos van een beweging met zo weinig en toch zo veel op de pagina. De gewelddadige verstoringen van ‘The Ninth of January’ zijn passend seismisch – niet in de laatste plaats de woeste fuga (opnieuw tot het uiterste gedreven) die het bloedbad van ‘Bloody Sunday’ ontketent. De stijgende chromatische trombones grijnzen zo kwaadaardig, de sabel-ratelende percussie-tatoeage is onverbiddelijk en de schittering van ‘stilte’ die in zijn kielzog blijft hangen, wekt een flikkering van ongeloof in iemands oren op.

De kracht van deze muziek zit in de directheid, de subtekst, het emotionele geheugen. En de sombere processie die ‘Eternal Memory’ oproept – het emotionele hart van de symfonie – kan nauwelijks trouwer zijn aan alles wat het zijn universele aantrekkingskracht geeft. De manier waarop de muziek harmonisch naar zijn glorieus consonante en bevestigende climax toedraait, is slechts één voorbeeld van de componist die je precies vertelt wat hij voelt. De hoop is onvermijdelijk. Maar dat geldt ook voor het verdriet.

Nelsons kon natuurlijk nauwelijks ritmisch scherper zijn, terwijl hij en zijn magnifieke orkest (jeetje, wat heeft hij het Boston Symphony in zo'n relatief korte tijd getransformeerd) in de finale voor de zaak marcheren. Maar dan komt die lange althobo-oratie (het instrument strekt zich pijnlijk uit tot het hoogste register) die al het verdriet samenvat dat eraan voorafging en zeker weer zal komen; en de schaduw van Moessorgski's Boris doemt op terwijl de onrust weer oplaait en het dissonante majeur/mineur-gekletter van klokken - hier verschrikkelijk levendig - tegelijkertijd een oproep tot wapens en een doodsklok voor het moederland zijn. Spannende muziek, spannend gerealiseerd.

This Nelsons cycle started with a bang – namely the most electrifying recording of the Tenth Symphony we’ve had in almost half a century. The excellence continues. In dramatic contrast to Mikhail Pletnev’s intriguing but decidedly odd account of the Fourth Symphony (see above), Nelsons roars into the opening march with a lethal precision that makes Pletnev sound positively flabby. Where Pletnev plainly had a point to make about the crass inanity of that march, there is nothing funny about Nelsons’s vigorous goose-step. In fact, over the course of the first movement Nelsons shaves almost eight minutes off Pletnev’s 34 minute running time.

Put bluntly, if you can’t see the wood for the trees in this first movement then you lose all sense of its symphonic imperative. Nelsons rejoices in the skewed logic and dotty tangents but does so with a gripping hold on the symphonic argument – tentative though that sometimes is. The impetus and tautness of his account intensify cohesion. And it is fabulously engineered: a very real sense of the famed Boston Symphony Hall acoustic in depth and perspective but with a startling clarity and immediacy, all that hyperactive percussion and Mahlerian brass really making its presence felt.

And it surprises in that inimitable Nelsons way. The distracted string fugue that springs from nowhere at the heart of the first movement is truly a panic attack tearing off at a tempo at the very edge of possibility.

A keen sense of irony pervades, too: that curious second movement culminating in that eerie ticking percussion, the grim bathos of the third-movement funeral march with its pall-bearing bassoons, the Petrushka-like divertissements which are here such an unsettling departure because Nelsons makes them so insanely charming (yes, even the solo trombone’s earnest ariosa). Of course (and this will have irritated Stalin’s henchmen as surely as the work’s ‘radicalism’), the final timpani-driven climax (thrillingly terraced) could hardly be more anti-heroic. Nelsons gets that. And he surely gets the inconsolably desolate coda, too, the icy celesta aimlessly repeating the same phrase over and over.

Symphony No 11, The Year 1905 (probably my favourite of the cycle, for all kinds of reasons), seems to start where the Fourth left off – yet another winter of discontent in Russia’s troubled history. This failed revolution prompts such fervour from the composer (unapologetically pictorial it may be but it is deeply and disarmingly spiritual, too); and what moves me above all is the way in which his choice of simple revolutionary songs that make up the thematic fabric of the piece keep faith with the cause through trauma after trauma.

Nelsons makes the icy chordings of the opening tableau – ‘The Palace Square’ – sound almost hymnlike, the recollection of two prison songs intensifying the pathos of a movement with so little and yet so much on the page. The violent disruptions of ‘The Ninth of January’ are suitably seismic – not least the ferocious fugue (again pushed to extremes of tempo) which unleashes the ‘Bloody Sunday’ carnage. The rising chromatic trombones sneer so malevolently, the sabre-rattling percussion tattoo is implacable and the shimmer of ‘silence’ which is left hanging in its wake induces a flicker of disbelief in one’s ears.

The power of this music is in its directness, its subtext, its emotional memory. And the sombre processional invoking ‘Eternal Memory’ – the emotional heart of the symphony – could hardly be truer to everything that gives it its universal appeal. The way in which the music turns harmonically towards its gloriously consonant and affirmative climax is just one instance of the composer telling you exactly what he is feeling. The hopefulness is inescapable. But so is the heartache.

Nelsons, of course, could hardly be more rhythmically incisive, as he and his magnificent orchestra (gosh, he has transformed the Boston Symphony in such a relatively short space of time) march for the cause in the finale. But then comes that long cor anglais oration (the instrument stretching painfully into its highest register) summing up all the heartache that has gone before and will surely come again; and the shadow of Mussorgsky’s Boris looms as the unrest seethes again and the dissonant major/minor clang of bells – terrifically vivid here – are at one and the same time a call to arms and a death knell for the Motherland. Thrilling music, thrillingly realised.