oktober 2018

Stravinsky: Perséphone (Live)

Finnish National Opera Orchestra o.l.v. Esa-Pekka Salonen

Esa-Pekka Salonens begrip van Stravinsky's partituur en beheersing van de muzikale krachten verlenen deze opname een meeslepend gevoel van drama en stuwkracht.

‘A humanist Rite of Spring’ was Elliott Carters beschrijving van Stravinsky’s ‘melodrama met dans’, gecomponeerd in 1933-34 op een tekst van André Gide. Het was een van de grootste werken uit zijn neoklassieke periode, maar het bleek ook een van de meest ongrijpbare te zijn. Geschreven voor tenor, vrouwelijke spreker, twee koren en orkest, vermengt het gesproken drama, ballet en oratorium op manieren die het zowel onclassificeerbaar als moeilijk om succesvol uit te voeren maken. De uitstapjes zijn altijd zeldzaam geweest.

De ontstaansgeschiedenis van Perséphone was rommelig. Het werd besteld door de danseres Ida Rubinstein, maar de samenwerking verzuurde toen Gide aanstoot nam aan Stravinsky’s beslissing om zijn versificatie te negeren en het libretto syllabisch te zetten: Gide verzuimde vervolgens zelf bij de première, waarin Rubinstein zowel danste als de titelrol sprak. Begin jaren dertig had Gide het communisme publiekelijk omarmd, wat hij idiosyncratisch zag als de actieve vervulling van Christus' leringen in de evangeliën, en zijn tekst herinterpreteert de Homerische mythe langs religieus-politieke lijnen door Perséphone vrijwillig naar de onderwereld te laten afdalen uit mededogen voor de lijdende bewoners in plaats van ontvoerd te worden door Pluto. Je kunt je niet voorstellen dat Stravinsky het helemaal eens was met zijn standpunt.

Carters beschrijving van Perséphone als 'humanist' is misschien onjuist, hoewel het inderdaad een tweede Rite of Spring is, zij het een die geweld vervangt door de overpeinzing van ideeën van zelfopoffering en vernieuwing: de priester Eumolpus, zowel celebrant als verteller, leidt een gesproken en gedanste heropvoering van Perséphone's effectieve dood en wederopstanding, terwijl een gemeente van gelovigen reflecteert op wat ze zien. Het werk kan het best worden omschreven als een ‘ballet-oratorium’, vergelijkbaar met het ‘opera-oratorium’ van Oedipus rex, waarmee het veel gemeen heeft: het gebruik van kaders om ons op afstand te houden van het drama terwijl we worden blootgesteld aan de emoties die het overbrengt; koorschrift dat zowel naar orthodoxe kerkmuziek als barokoratorium kijkt; de spaarzame maar effectieve orkestrale schriftuur. De dansen kijken ondertussen terug via Le baiser de la fée, die Rubinstein ook in opdracht gaf, naar de balletten van Tsjaikovski en Glazoenov.

Esa-Pekka Salonen is de meest recente dirigent die het werk promoot, eerst bij de Philharmonia in Londen in 2016, en vorig jaar, met dezelfde solisten, bij de Finse Nationale Opera, waar deze geweldige opname werd gemaakt. Zijn aanpak bevindt zich ergens tussen de stalen plechtigheid van Stravinsky's eigen versie van de New York Philharmonic (Sony, 11/57) en de meer uitbundige lyriek van Kent Nagano met de LPO (Virgin/Erato, 6/92). Orkestrale texturen zijn schoon maar sensueel, ritmes nauwkeurig precies. De instrumentale solo's, soms rond de stemmen slingerend als obligato's, soms het verhaal voortzettend, zijn allemaal prachtig gedaan. In mindere handen kan de partituur episodisch lijken. Salonen smeedt het echter tot een verenigd drama, waarin geen noot of woord verspild lijkt.

De koorzang is ondertussen warm en gericht, het contrapunt bewonderenswaardig helder. Andrew Staples maakt een prima Eumolpus, lyrisch maar gezaghebbend - net zo goed als Nagano's Anthony Rolfe Johnson en veel beter dan Stravinsky's schurend klinkende Richard Robinson. Pauline Cheviller speelt ondertussen de titelrol met grote oprechtheid, waarbij ze de bezwerende kwaliteit van Gide's vers de vrije loop laat, terwijl sommige actrices geneigd zijn zich in te houden. Ze staat er heel dichtbij in een opname die overigens onberispelijk in balans is, maar dat is een klein kritiekpunt: dit is een uitzonderlijke prestatie en de beste opname van Perséphone die ik ken.

‘A humanist Rite of Spring’ was Elliott Carter’s description of Stravinsky’s ‘melodrama with dance’, composed in 1933-34 to a text by André Gide. One of the great works of his neoclassical period, it has also proved to be among the most elusive. Written for tenor, female speaker, two choirs and orchestra, it amalgamates spoken drama, ballet and oratorio in ways that make it both unclassifiable and difficult to perform successfully. Its outings have always been rare.

Perséphone’s genesis was messy. It was commissioned by the dancer Ida Rubinstein but the collaboration soured when Gide took offence at Stravinsky’s decision to ignore his versification and set the libretto syllabically: Gide subsequently absented himself from the premiere, in which Rubinstein both danced and spoke the title-role. In the early 1930s Gide had publicly embraced communism, which he saw idiosyncratically as the active fulfilment of Christ’s teaching in the Gospels, and his text reinvents Homeric myth along religious-political lines by making Perséphone descend voluntarily to the Underworld out of compassion for its suffering inhabitants rather than being abducted by Pluto. One can’t imagine that Stravinsky was entirely in sympathy with its stance.

Carter’s description of Perséphone as ‘humanist’ is perhaps inaccurate, though it is indeed very much a second Rite of Spring, albeit one which replaces violence with the contemplation of ideas of self-sacrifice and renewal: the priest Eumolpus, both celebrant and narrator, presides over a spoken and danced re enactment of Perséphone’s effective death and resurrection, while a congregation of believers reflects upon what they witness. The work could be best described as a ‘ballet-oratorio’, comparable to the ‘opera-oratorio’ of Oedipus rex, with which it has much in common: the use of framing devices to keep us at arm’s length from the drama while exposing us to the emotions it conveys; choral writing that glances both at Orthodox church music and Baroque oratorio; the sparse yet effective orchestral writing. The dances, meanwhile, peer back through Le baiser de la fée, which Rubinstein also commissioned, to the ballets of Tchaikovsky and Glazunov.

Esa-Pekka Salonen is the most recent conductor to champion the work, first with the Philharmonia in London in 2016, then last year, with the same soloists, at the Finnish National Opera, where this superb recording was made. His approach is pitched somewhere between the steely solemnity of Stravinsky’s own New York Philharmonic version (Sony, 11/57) and the more effusive lyricism of Kent Nagano with the LPO (Virgin/Erato, 6/92). Orchestral textures are clean yet sensuous, rhythms exactingly precise. The instrumental solos, sometimes twining round the voices like obbligatos, sometimes carrying the narrative forwards, are all beautifully done. In lesser hands, the score can seem episodic. Salonen, however, forges it into a unified drama, in which not a note or word seems wasted.

The choral singing, meanwhile, is warm and focused, the counterpoint admirably clear. Andrew Staples makes a fine Eumolpus, lyrical yet authoritative – as good as Nagano’s Anthony Rolfe Johnson and vastly preferable to Stravinsky’s abrasive-sounding Richard Robinson. Pauline Cheviller, meanwhile, plays the title-role with great sincerity, giving free rein to the incantatory quality of Gide’s verse where some actresses are apt to hold back. She’s placed very close in a recording that is otherwise immaculately balanced, but that is a minor cavil: this is an exceptional achievement, and the best recording of Perséphone that I know.