oktober 2018

Haydn & Schoenberg: Transfigured Night

Alisa Weilerstein & Trondheim Soloists

De geïnspireerde Alisa Weilerstein weet een ongewone en verhelderende combinatie neer te zetten – maar wat verwacht je dan als iemand die de concerten van Elgar en Carter heeft gecombineerd?

Alleen een celliste die Elgar en Elliot Carter koppelde op haar debuutconcertalbum had dit onconventionele programma kunnen bedenken dat het onbevlekte optimisme van de Verlichting confronteert met het fin de siècle Wenen van Freud en Klimt. Toch werkt het concept in uitvoeringen met zoveel frisheid, verve en kamertransparantie. Het herinnert ons er ook aan dat Schönberg altijd protesteerde dat hij de grote Oostenrijks-Duitse traditie van Bach en Haydn niet ondermijnde, maar slechts in stand hield.

Je zou ver moeten zoeken om uitvoeringen van de Haydn-concerten te vinden die passen bij Alisa Weilersteins mix van stilistische gevoeligheid, verve en spontaan genoegen in ontdekking. Weilerstein is van nature een risiconemer; en de chaotische finale van het C majeur brengt de onstuimigheid tot het uiterste. Maar haar technische bekwaamheid en de gemengde gretigheid en vaardigheid van de jonge Trondheim Solisten zijn zo groot dat ze het briljant uitvoert. Ze brengt een ondeugende vrolijkheid in de bliksemsnelle passages in duimpositie, maar doet nooit afbreuk aan Haydns korte momenten van lyrische welsprekendheid.

Ook beide eerste delen zijn ongewoon beweeglijk, en dat is alleen maar beter. Hier is muziek maken met een veer in de stap en een twinkeling in de ogen die, zo voel je, Haydn in verrukking zouden hebben gebracht. Het openings-Allegro moderato van D majeur blijft te gemakkelijk langer hangen dan welkom. In Weilersteins handen sprankelt het in plaats van, zoals zo vaak, te pruttelen, met een inventieve verscheidenheid aan kleur en aanval en een luchtige gratie in de potentieel vervelende reeksen zestiende noten. Cruciaal is ook dat de orkestrale ondersteuning altijd lenig en soepel is, met een echte vitaliteit in de baslijnen met herhaalde noten. Beide langzame bewegingen combineren schoonheid en zuiverheid van lijn (vibrato ingetogen en subtiel gevarieerd) met een vertrouwelijke innerlijkheid, niet in de laatste plaats in Weilersteins verrukte pianissimo in de slotfase van het Adagio van D majeur. Dit is mijn soort Haydn.

Het is ook mijn soort Schönberg. Door zijn symfonisch gedicht uit 1899 uit te voeren met een hypergevoelige groep van zo'n 20 spelers, waarbij Weilerstein nu de cello's leidt, kun je de voordelen van zowel de originele sextetversie als Schönbergs latere transcriptie voor strijkorkest combineren. Er is volop neurasthenische hartstocht in deze uitvoering, met alle wanhopige intensiteit die je maar kunt wensen in een werk dat nooit terugdeinst voor climaxen. Maar wat in het geheugen blijft hangen is de subtiliteit en delicatesse van zoveel van het spel (bijvoorbeeld in het prachtig zwevende viool-cello duet op het moment van de verzoening van de geliefden), de helderheid van de dichte contrapuntische texturen en de natuurlijke behandeling van Schönbergs lastig te peilen overgangen. Van de bijna onhoorbaarheid van de treurige opening, balancerend op de rand van hoorbaarheid, is ook het dynamische bereik verbazingwekkend. Als u van uw Verklärte Nacht houdt, verheven en monumentaal, dan zijn Karajan en de weergaloze strijkers van de Berliner Philharmoniker (DG, 3/75) nog steeds koplopers. Maar voor een uitvoering die kamermuzikale intimiteit, transparantie van details en urgente menselijke expressiviteit combineert, zult u het niet beter doen dan dit.

Only a cellist who paired Elgar and Elliot Carter on her concerto debut album could have devised this left-field programme that confronts unsullied Enlightenment optimism with the fin de siècle Vienna of Freud and Klimt. Yet, in performances of such freshness, verve and chamber transparency, the concept works. It reminds us, too, that Schoenberg always protested that he was not subverting but merely perpetuating the great Austro-German tradition from Bach and Haydn onwards.

You’d go far to find performances of the Haydn concertos that match Alisa Weilerstein’s mix of stylistic sensitivity, verve and spontaneous delight in discovery. Weilerstein is a risk-taker by nature; and the helter-skelter finale of the C major takes impetuosity to the edge. But such is her technical prowess, and the mingled eagerness and skill of the young Trondheim Soloists, that she carries it off, brilliantly. She brings a puckish glee to the lightning passagework in thumb position, yet never short-changes Haydn’s brief moments of lyrical eloquence.

Both first movements, too, are unusually mobile, and all the better for it. Here is music-making with a spring in its step and a twinkle in the eye that, you sense, would have delighted Haydn. The opening Allegro moderato of the D major too easily outstays its welcome. In Weilerstein’s hands it sparkles rather than, as so often, chugs, with an inventive variety of colour and attack and an airy grace in the potentially tedious reams of demisemiquavers. Crucially, too, the orchestral support is always lithe and supple, with a real vitality in the repeated-note bass lines. Both slow movements marry beauty and purity of line (vibrato restrained and subtly varied) with a confiding inwardness, not least in Weilerstein’s rapt pianissimo in the closing stages of the D major’s Adagio. This is my kind of Haydn.

It’s also my kind of Schoenberg. Performing his 1899 tone poem with a hyper-responsive group of some 20 players, with Weilerstein now leading the cellos, allows you to combine the advantages of both the original sextet version and Schoenberg’s later transcription for string orchestra. There is neurasthenic fervour aplenty in this performance, with all the desperate intensity you could wish for in a work that never holds back on climaxes. But what lingers in the memory is the subtlety and delicacy of so much of the playing (say, in the exquisitely floated violin-cello duet at the moment of the lovers’ reconciliation), the clarity of the dense contrapuntal textures and the natural handling of Schoenberg’s tricky-to-gauge transitions. From the near inaudibility of the lugubrious opening, teetering on the edge of audibility, the dynamic range, too, is astonishing. If you like your Verklärte Nacht lofty and monumental, Karajan and the peerless Berlin Philharmonic strings (DG, 3/75) still lead the field. But for a performance that combines chamber-musical intimacy, transparency of detail and urgent human expressiveness, you won’t do better than this.