november 2018

Schubert: String Quartets Nos. 14 & 9

Chiaroscuro Quartet

Twee Schubert strijkkwartetten, vroeg en ‘laat’, met enorme overtuiging en kracht gespeeld door dit zeer stijlvolle ensemble.

‘Immer zu! Ohne Rast und Ruh’ – ‘Altijd verder, zonder respijt’: deze woorden uit Schuberts turbulente Goethe-zetting ‘Rastlose Liebe’ zouden als motto kunnen dienen voor de Death and the Maiden van de Chiaroscuro. Dit wil niet zeggen dat ze rigide spelen. Maar met hun ‘periode’-klankwereld (darmsnaren, klassieke strijkstokken, scherpe articulatie) in combinatie met hongerige tempo’s en frasering die over de maatstreep springt, lijkt Schuberts donkerste kwartet meer dan ooit een studie in de onverbiddelijke kracht van ritme. Het is ook, terecht, een drama van ongemakkelijke extremen. In hun gevaarlijke nachtelijke rit van een finale, die op de rand van het mogelijke balanceert, schuwen de Chiaroscuro hardheid niet. Hier en elders maken hun ongepolijste sonoriteiten (vibrato minimaal of niet-bestaand) Schuberts harmonische botsingen des te pijnlijker. Dynamische contrasten zijn ongewoon levendig, met precieze gradaties van piano, pianissimo en ppp; de spelers begrijpen ook dat Schuberts dynamische markeringen niet alleen zachtheid impliceren, maar ook kleur en expressieve betekenis, zoals in de plotselinge poelen van mysterie te midden van de wanhopige energie van de finale.

Elk van de vier bewegingen lijkt in één enkele beweging te zijn bedacht. Zelfs het potentieel verzachtende tweede thema van het openings-Allegro, meestal een teken voor momentane ontspanning, wordt meegezogen in het aanhoudende tumult; en typisch zijn Alina Ibragimova's filigraanversieringen op de herhaling van het thema wonderen van verfijning en nuance op snelheid. Na de werkelijk hectische più mosso van de coda, suggereren de Chiaroscuro, met hun sombere, verbleekte pianissimo, getraumatiseerde uitputting: Schubert die in het niets staart.

Cruciaal is dat ze Schuberts con moto-markering voor de Andante-variaties en zijn verzoek om twee in plaats van (zoals we vaak horen) vier tellen per maat observeren. In het proces wordt een klaagzang doordrenkt met de ernstige melodie van een pavan. Opnieuw ontvouwt de beweging zich met een schijnbaar onvermijdelijk momentum, van het thema zelf, waar de Chiaroscuro een viola da gambaconsort oproept, tot de opvlamming van geweld (hier behoorlijk schokkend) in de laatste variatie. Zoals inmiddels te verwachten was, is er nauwelijks sprake van nagalm in de cellovariatie, nr. 2, en de etherische majeur-toonsoortvariatie, nr. 4. Hier en in het eerste deel zorgen de magere klanken en de zorg voor balans van het kwartet (geholpen door de voorbeeldige opname van BIS) ervoor dat Schuberts knoopige ritmische contrapunt met ideale helderheid naar voren komt.

Als een meeslepende, viscerale ervaring staat Death and the Maiden van de Chiaroscuro naast twee van mijn favoriete versies, de latere opname van Alban Berg (EMI/Warner, 3/86) en de met de Gramophone Award bekroonde Pavel Haas (Supraphon, 10/13). En de wrange 'periode'-klankwereld plaatst het in een eigen categorie. Een kloof scheidt Death and the Maiden van het 18-jarige Schuberts g-kleine kwartet, dat hier als digestief wordt aangeboden. Delen van het eerste deel en menuet klinken als onhandige versies van Haydn en Mozart in de stijl van Sturm und Drang. Maar in een uitvoering die zo verfrissend direct is als deze, bevat het werk genoeg aangename Schubertiaanse accenten, of het nu gaat om de luchtige dans van het Andante of de finale met paprikasmaak, die hier naar behoren wordt gesmaakt.

‘Immer zu! Ohne Rast und Ruh’ – ‘Ever onwards, without respite’: these words from Schubert’s turbulent Goethe setting ‘Rastlose Liebe’ could stand as a motto to the Chiaroscuro’s Death and the Maiden. This is not to imply any rigidity in their playing. But with their ‘period’ sound world (gut strings, Classical bows, sharp articulation) allied to hungry tempos and phrasing that vaults across the bar line, Schubert’s darkest quartet seems more than ever a study in the inexorable power of rhythm. It is also, properly, a drama of uncomfortable extremes. In their dangerous night-ride of a finale, straining at the edge of the possible, the Chiaroscuro do not eschew harshness. Here and elsewhere their unvarnished sonorities (vibrato minimal or non-existent) make Schubert’s harmonic clashes all the more excruciating. Dynamic contrasts are uncommonly vivid, with precise gradations of piano, pianissimo and ppp; the players understand, too, that Schubert’s dynamic markings imply not merely degrees of softness but of colour and expressive import, as in the sudden pools of mystery amid the finale’s desperate energy.

Each of the four movements seems conceived in a single sweep. Even the opening Allegro’s potentially assuaging second theme, usually a cue for momentary relaxation, is caught up in the ongoing tumult; and typically, Alina Ibragimova’s filigree decorations on the theme’s repeat are wonders of delicacy and nuance at speed. After the coda’s truly frantic più mosso, the Chiaroscuro, with their bleak, blanched pianissimo, suggest traumatised exhaustion: Schubert staring into the void.

Crucially, they observe Schubert’s con moto marking for the Andante variations and his request for two rather than (as we often hear) four beats to the bar. In the process a dirge is infused with the grave lilt of a pavan. Again, the movement unfolds with a seemingly inevitable momentum, from the theme itself, where the Chiaroscuro evoke a viol consort, to the flare of violence (properly shocking here) in the final variation. Predictably by now, there is minimal lingering in the cello variation, No 2, and the ethereal major-key variation, No 4. Here and in the first movement, the quartet’s lean sonorities and care for balance (helped by BIS’s exemplary recording) allow Schubert’s knotty rhythmic counterpoint to emerge with ideal clarity.

As an engulfing, visceral experience, the Chiaroscuro’s Death and the Maiden ranks alongside two of my favourite versions, the Alban Berg’s later recording (EMI/Warner, 3/86) and the Gramophone Award-winning Pavel Haas (Supraphon, 10/13). And its astringent ‘period’ sound world puts it in a category of its own. A chasm separates the Death and the Maiden from the 18-year-old Schubert’s G minor Quartet, offered here as a digestif. Parts of the first movement and minuet sound like gawky takes on Haydn and Mozart in Sturm und Drang vein. Yet in a performance as bracingly immediate as this, the work has plenty of enjoyably Schubertian touches, whether in the Andante’s airy dance or the paprika-flavoured finale, duly relished here.