januari 2019
Monteverdi: Il ritorno d'Ulisse in patria, SV 325
Monteverdi Choir & English Baroque Soloists o.l.v. John Eliot Gardiner
De instinctieve en opwindende muziek die Gardiner maakt, is een gegeven, maar het is de dwingende karakterisering die deze opname echt laat opvallen. Een muzikaal drama, prachtig verteld.
John Eliot Gardiners opnames van Orfeo en L’incoronazione di Poppea gaan beide tientallen jaren terug, maar het heeft tot nu toe geduurd voordat de dirigent de grote lofzang van de componist op de getrouwde liefde, Il ritorno d’Ulisse in Patria, aanpakte. Het resultaat is zowel het einde van een cyclus als het begin van een nieuw tijdperk, duidelijk gerelateerd aan Gardiners eerdere verslagen, maar verfijnd en opnieuw vormgegeven voor een ander tijdperk en publiek.
Monteverdi’s 450e verjaardag gaf ons een jaar van muzikale viering, maar geen eerbetoon was uitgebreider dan dat van Gardiner, die een handgeplukt ensemble van solisten samenstelde om de drie overgebleven opera’s van de componist internationaal te toeren in de loop van meer dan zes maanden met zijn Monteverdi Choir en English Baroque Soloists. In de concertzaal waren deze semi-ensceneringen aangrijpende ervaringen met het orkest als kern, waarbij het drama organisch ontstond uit de nauwe relatie tussen zangers en ensemble in plaats van te vertrouwen op een uitgebreide enscenering.
Het is een aanpak die zich op natuurlijke wijze leent voor een cd, en dit verslag (live opgenomen tegen het einde van de tournee in Wrocław) heeft een aantrekkelijke energie en gemak. Recitatieven flikkeren en vonken met details, de repliek van het hof, de vleierijen van de jonge geliefden, de uitspraken van de goden en de haperende verzoening tussen man en vrouw, elk duidelijk gekleurd. Instrumentale texturen zijn spaarzaam en versnellen snel, en er is een welkom gevoel van narratieve aandrijving door een verhaal dat de gemakkelijke sensatie van Poppea of de episodische structuur van Orfeo mist.
Het is een gemeenplaats om te wijzen op de Shakespeareaanse kwaliteit van Ulisse, maar de brede dramatische lens van de opera – de botsing van hoog en laag, van brede komedie en fijn getekende psychologie – en het heen-en-weer, tekstgedreven drama is echt dat van een gezongen toneelstuk. Waar Gardiners uitvoering tot zijn recht komt, is in zijn vermogen om deze extremen te absorberen tot een samenhangend geheel. Tekst is koning, maar het is de retoriek van de Engelse baroksolisten die er echt toe doet: gevoelig voor elke gevolgtrekking en stemmingswisseling, zijn het hun instrumentale intonaties en kleuring die het silhouet van het gezongen drama invullen. De verlegen schoonheid van de blokfluiten die Penelope's timide afsluitende poging tot aria ondersteunen (vergeleken met de openhartige uitbundigheid van die welke de hereniging van Ulisse en Eumete begeleiden), het schuimige, plotseling zelfbewuste detail van de realisaties die de vrijers begeleiden, de heldere autoriteit van de strijkers die Minerva's uitspraken ondersteunen - alles maakt deel uit van een enkele, rijk getekende wereld.
Furio Zanasi is een gladde, patricische Ulisse, nauwelijks overtuigend als bedelaar maar onthullend onverwachte wreedheid in het conflict van het hof. Naast Lucille Richardot's knappe, mannelijke Penelope is het effect interessant - van een vrouw die verhard, uitgedroogd is door haar isolement in een mannenwereld, en een door oorlog geteisterde man die haar opnieuw tot zachtheid moet verleiden. Vergeleken met de gloeiende ernst van Christine Rice met Les Arts Florissants, of Bernarda Fink onder René Jacobs (beiden Harmonia Mundi), vocaal soepel zelfs op haar koelste dramatisch, is Richardot duidelijk minder mooi, ontdooit slechts lichtjes in haar laatste release in aria - de enige lichte zwakte in een overigens sterke ensemble cast.
Hana BlaŽíková is een stralende Minerva, terwijl Gianluca Buratto verkoolde zwartheid en diepte brengt naar Nettuno en aanbidder Antinoo. Anna Dennis is één en al warme sensualiteit als Melanto, hoewel haar koppeling met Zachary Wilders Eurimaco bijna te mooi klinkt, te poëtisch voor deze aardsste van geliefden. Er zit een aangename eenvoud in Francisco Fernández-Rueda's Eumete, en de scène met Zanasi's onlangs onthulde Ulisse die Act 1 afsluit, is een van de meest ontroerende momenten van dit verslag - een laatste ademtocht van onschuld in de buitenlucht voordat we onszelf gevangen vinden in de stinkende intimiteit en affectatie van het hof.
Iro kan een probleem zijn op schijf. De vocale burlesque en karikatuur die nodig zijn om de scènes van de vraat op het podium voort te stuwen, kunnen botsen in de onvermijdelijk muziekbevoorrechtende context van een opname. Er zit genoeg grotesks in Robert Burts optreden. Vleiend, zeurend en zich een weg banend door zijn klaagzang in Act 3, is hij een compromisloze figuur, maar nooit minder (of meer) dan menselijk - zielig, in plaats van afschuwelijk, zelfs in zijn bluffende extremen.
Alle oude dramatische helderheid van Gardiners Monteverdi-verslagen is hier aanwezig, maar het is alsof de camera is ingezoomd. Voor het eerst horen we zowel schil en adem als melodie, onze oren worden constant aangetrokken door het subtielste detail van instrumentale schaduwen of vocale kleur. Er is een gevoel van opwinding, van risico, in deze muzikale nabijheid. Als je op enkele centimeters van een muzikaal olieverfschilderij staat, kun je plotseling de penseelstreken eruit pikken die het geheel energie geven. Er zijn meer klassiek mooie verslagen van Il ritorno d’Ulisse beschikbaar, maar misschien geen met zoveel leven.
John Eliot Gardiner’s recordings of Orfeo and L’incoronazione di Poppea both stretch back several decades but it has taken until now for the conductor to tackle the composer’s great paean to married love, Il ritorno d’Ulisse in Patria. The result is both the end of a cycle and the beginning of a new era, clearly related to Gardiner’s earlier accounts but refined and refashioned for another age and audience.
Monteverdi’s 450th anniversary gave us a year of musical celebration but no tribute was more elaborate than that by Gardiner, who assembled a hand-picked ensemble of soloists to tour the composer’s three surviving operas internationally over the course of more than six months with his Monteverdi Choir and English Baroque Soloists. In the concert hall these semi-stagings were arresting experiences with the orchestra at their heart, the drama emerging organically from the close relationship between singers and ensemble rather than relying on any elaborate staging.
It’s an approach that lends itself naturally to disc, and this account (recorded live towards the end of the tour in Wrocław) has an appealing energy and ease. Recitatives flicker and spark with detail, the repartee of the court, the blandishments of the young lovers, the pronouncements of the gods and the halting reconciliation between husband and wife each coloured distinctly. Instrumental textures are spare and speeds swift, and there’s a welcome sense of narrative drive through a story that lacks the easy sensation of Poppea or the episodic structure of Orfeo.
It’s a commonplace to point to the Shakespearean quality of Ulisse, but the opera’s broad dramatic lens – its colliding of high and low, of broad comedy and finely drawn psychology – and its back-and-forth, text-driven drama is truly that of a sung play. Where Gardiner’s performance comes into its own is in its ability to absorb these extremes into a coherent whole. Text is king, but it’s the rhetoric of the English Baroque Soloists that really counts: sensitive to every inference and shift of mood, it’s their instrumental inflections and colouring that fills out the silhouette of the sung drama. The shy beauty of the recorders that support Penelope’s timid closing attempt at aria (compared to the forthright exuberance of those that accompany the reunion of Ulisse and Eumete), the frothy, suddenly self-conscious detail of the realisations that accompany the suitors, the crisp authority of the strings that support Minerva’s pronouncements – all are part of a single, richly drawn world.
Furio Zanasi is a smooth, patrician Ulisse, scarcely convincing as a beggar but revealing unexpected ferocity in the conflict of the court. Set alongside Lucille Richardot’s handsome, masculine Penelope the effect is interesting – of a woman hardened, dried up, by her isolation in a man’s world, and a war-ravaged man who must coax her once again into softness. Compared to the glowing severity of Christine Rice with Les Arts Florissants, or Bernarda Fink under René Jacobs (both Harmonia Mundi), vocally pliant even at her coolest dramatically, Richardot is markedly less lovely, thawing only slightly in her final release into aria – the only slight weakness in an otherwise strong ensemble cast.
Hana BlaŽíková is a radiant Minerva, while Gianluca Buratto brings charred blackness and depth to Nettuno and suitor Antinoo. Anna Dennis is all warm sensuality as Melanto, though her pairing with Zachary Wilder’s Eurimaco sounds almost too beautiful, too poetic for these earthiest of lovers. There’s a pleasing simplicity to Francisco Fernández-Rueda’s Eumete, and the scene with Zanasi’s newly revealed Ulisse that closes Act 1 is one of the most touching moments of this account – a last breath of outdoor innocence before we find ourselves trapped in the fetid intimacy and affectation of the court.
Iro can be a problem on disc. The vocal burlesque and caricature needed to propel the glutton’s scenes on stage can jar in the inevitably music-privileging context of a recording. There’s plenty of the grotesque to Robert Burt’s performance. Wheedling, whining and storming his way through his Act 3 lament, he’s an uncompromising figure, but never less (or more) than human – pitiable, rather than horrifying even at his blustering extremes.
All the old dramatic clarity of Gardiner’s Monteverdi accounts are here but it’s as if the camera has zoomed in. For the first time we hear husk and breath as well as melody, our ears drawn constantly to the subtlest detail of instrumental shading or vocal colour. There’s a sense of exhilaration, of risk, to this musical proximity. Standing inches from a musical oil painting, you can suddenly pick out the brush strokes that energise the whole. There are more classically beautiful accounts of Il ritorno d’Ulisse available, but perhaps none with quite so much life.