maart 2019

Beethoven: Piano Concertos 1-5

Mitsuko Uchida & Berlin Philharmonic Orchestra o.l.v. Sir Simon Rattle

Zulke stijlvolle artiesten trekken je aandacht nog voordat je op play drukt – een belofte die hier meer dan waar wordt gemaakt.

Mitsuko Uchida's eerdere opname van de pianoconcerten van Beethoven, met Kurt Sanderling en het Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks (Philips, 5/96, 4/98, 9/99), was grotendeels een teleurstelling. Afgezien van een levendig verslag van het Vierde Concerto - het enige dat live is opgenomen - is de rest op zijn best magistraal, maar vaker wel dan niet lijkt Uchida afstandelijk. Wat ik opvallend vind, is haar overkoepelende zorg voor textuur en sonoriteit, alsof ze Beethoven door de ogen van Debussy bekijkt.

Ik hoor iets soortgelijks in deze cyclus uit Berlijn, waar Uchida opnieuw enorm veel aandacht besteedt aan articulatie, helderheid, stemvoering en dynamiek. En dit geldt zowel voor de eenvoudigste passages als voor de meest virtuoze. Neem bijvoorbeeld de reeks stijgende toonladders in het Largo van het Derde Concert (op 7'40"), die ze transformeert tot iets buitengewoons door ze simpelweg met absolute gelijkmatigheid te spelen – behalve helemaal bovenaan, waar ze heel lichtjes taps toeloopt, alsof ze haar vingers oh zo zachtjes optilt aan het einde van een liefkozing. Elk van de langzame delen is werkelijk adembenemend. De passage van in elkaar grijpende zestiende noten in het midden van het Adagio van het Tweede – Beethoven breekt hier op de meest betoverend subtiele manier met het Mozartiaanse model – is op zichzelf al een studie in textuur, waarbij de luchtige vluchtigheid van de piano en de pizzicato-strijkers contrasteren met de exquise rijkdom van de cantilena van de blaasinstrumenten (luister vanaf 3'48").

In tegenstelling tot de eerdere opnamen is er echter geen twijfel dat Uchida hier de hele tijd volledig betrokken is. Met Sanderling leek ze tevreden om een ​​co-ster te zijn; deze keer lijkt ze ervan te genieten om zowel protagonist als aanstichter te spelen, soms zelfs Rattle en de Berlijners een zetje te geven. Vitaliteit en humor zijn er in overvloed in de buitenste delen van de vroege concerten. In de finale van het Eerste suggereert Uchida's stekelige staccato duizeligheid, terwijl ze in het eerste deel van het Derde een aangrijpend gevoel van innerlijke onrust communiceert. Ik wou dat ze wat meer los was in de finale van het Tweede. Richard Osborne, die Brendels cyclus met Rattle en de VPO (Philips, 5/99) recenseerde, beschreef dit deel terecht als 'een oogverblindend spelletje verstoppertje'; met Uchida en Rattle is het meer een vriendelijk spelletje vangen. Maar dit is een kleine klacht gezien de rijkdom die wordt aangeboden.

Wat het meest waardevol is aan deze uitvoeringen, denk ik, is hun verkenning van het dramatische potentieel van de muziek. Luister bijvoorbeeld naar de manier waarop Rattle zijn tijd neemt aan het begin van het ontwikkelingsgedeelte in het openings-Allegro van het Eerste (op 6'38"). Het is alsof hij een deur opent naar een verbazingwekkende nieuwe wereld. En het is tenslotte een nieuwe wereld – een droomwereld, in feite, waar alles in vervoering is. Maar deze entree is alleen mogelijk omdat de Berlijners zelfs het meest vage stukje pianissimo prachtig kunnen maken. Hij doet iets soortgelijks in de opening van het Vierde Concert, door een enorme, langzame adem te halen voor de verrassende overgang naar B majeur.

Het hele Vierde is in feite prachtig gedaan. Met zijn rijke weefsel van ingewikkelde figuratie – met name in het eerste deel – zou je kunnen zeggen dat textuur en sonoriteit tot de wonderen van het concert behoren. Uchida's nauwgezette articulatie zorgt ervoor dat elke steek telt, maar haar frasering is genereus, zodat het detail altijd op de juiste plaats blijft als onderdeel van een grotere ontvouwing. En ze onthult niet alleen wat mooi is; in het tweede thema van de finale belicht ze ook hoe prachtig vreemd het is: de soberheid van de tweestemmige textuur na zoveel activiteit, de sensuele juistheid van die 'verkeerde' Bes in de linkerhand en de manier waarop de meanderende melodie eindigt met een abrupte vraag - allemaal over een dromerige cello.

De uitvoering van de Keizer is eveneens bijzonder. De uitbundigheid van het eerste deel komt levendig over op de cd, maar is nog duidelijker op de Blu-ray-video, waar je Rattle praktisch euforie kunt zien uitstralen. Uchida's spel is daarentegen veel vrolijker (en ook geestiger) dan haar mater dolorosa-gezicht je zou doen geloven. Ze is hypnotiserend in het Adagio, dat is zeker. Rattle zet de toon door de gedempte hymne van de strijkers zo soepel te vormen dat het niet langer klinkt als een hymne, maar als iets spontaners en intiemers. En Uchida fraseert met ontwapenende puurheid. In een interview dat deel uitmaakt van de videopresentatie, praat ze over het spirituele element in Beethovens muziek en hoe de gemengde violist George Bridgetower (de oorspronkelijke opdrachtgever van de Kreutzer-sonate) het spel van de componist omschreef als ‘kuis’ in zijn expressiviteit. Als dat is wat ze hier beoogde, zou ik zeggen dat ze raak schiet.

In de finale daarentegen graaft ze er met aardse uitbundigheid in. Als de pauken maar duidelijker te horen waren tijdens de cadens; anders is het opgenomen geluid uitstekend. Dit zijn live-opnames, dus we horen Uchida een paar verkeerde noten aanslaan (maar heel weinig), evenals wat vreemde geluiden en af ​​en toe een storing in het ensemble. Laat dit je alsjeblieft niet tegenhouden.

In het interviewgedeelte zegt Uchida ook dat ze absoluut nooit naar haar eigen opnames luistert, maar toen Berlin vroeg of ze deze uitvoeringen konden uitbrengen, had ze geen keus. Ja, natuurlijk zijn er kleine foutjes, zegt ze huiverend, maar ze hoort ook een vitaliteit die haar ertoe aanzette ze te delen. Ik ben in ieder geval dankbaar dat ze dat heeft gedaan.

Mitsuko Uchida’s previous recording of the Beethoven piano concertos, with Kurt Sanderling and the Bavarian Radio Symphony Orchestra (Philips, 5/96, 4/98, 9/99), was largely a disappointment. Aside from a vibrant account of the Fourth Concerto – the only one recorded live – the rest is magisterial at best, but more often than not Uchida seems aloof. What I find striking is her overarching concern with texture and sonority, as if she were looking at Beethoven through Debussy’s eyes.

I hear something similar in this cycle from Berlin where, again, Uchida takes enormous care over articulation, clarity, voicing and dynamics. And this is true in the simplest passages as well as the most virtuoso. Take, for example, the series of ascending scales in the Largo of the Third Concerto (at 7'40"), which she transforms into something extraordinary merely by playing them with absolute evenness – except at the very top, where she tapers ever so slightly, like oh-so-gently lifting of fingers at the end of a caress. Indeed, every one of the slow movements is breathtaking. The passage of interlocking demisemiquavers in the middle of the Second’s Adagio – Beethoven here breaking from the Mozartian model in the most bewitchingly subtle way – is in itself a study in texture, the piano’s aerial flitting and pizzicato strings contrasted with the exquisite richness of the wind’s cantilena (listen starting at 3'48").

Unlike the earlier recordings, however, there’s no question that here Uchida is thoroughly engaged throughout. With Sanderling, she seemed content to co-star; this time around she seems to relish playing both protagonist and instigator, sometimes even nudging Rattle and the Berliners along. Vitality and humour abound in the outer movements of the early concertos. In the finale of the First, Uchida’s bristly staccato suggests giddiness, while in the first movement of the Third, she communicates a poignant sense of inner turmoil. I do wish she was more unbuttoned in the finale of the Second. Richard Osborne, reviewing Brendel’s cycle with Rattle and the VPO (Philips, 5/99), rightly described this movement as ‘a dazzling game of hide-and-seek’; with Uchida and Rattle it’s more an amiable game of catch. But this is a minor complaint given the riches on offer.

What’s most valuable about these performances, I think, is their exploration of the music’s dramatic potential. Listen, for instance, to the way Rattle takes his time at the beginning of the development section in the opening Allegro of the First (at 6'38"). It’s as if he’s opening a door to an astonishing new world. And it is a new world, after all – a dream world, in fact, where all is raptly quiet. But this entrée is only possible because the Berliners are able to make beautiful even the wispiest sliver of pianissimo. He does something similar in the opening of the Fourth Concerto, taking a huge, slow breath before the surprise shift to B major.

The whole of the Fourth is beautifully done, in fact. With its rich fabric of intricate figuration – particularly in the first movement – one could say that texture and sonority are among the concerto’s wonders. Uchida’s fastidious articulateness makes every stitch count, yet her phrasing is generous, so the detail always remains in its rightful place as part of a larger unfolding. And she doesn’t merely reveal what’s beautiful; in the finale’s second theme, she illuminates how beautifully strange it is, too: the spareness of the two-voice texture after so much activity, the sensuous rightness of that ‘wrong’ B flat in the left hand, and the way the meandering tune ends with an abrupt query – all over a droning cello.

The performance of the Emperor is similarly special. The first movement’s ebullience comes across vividly on the CD but is even more evident on the Blu ray video, where one can see Rattle practically radiating euphoria. Uchida’s playing, on the other hand, is far more joyous (and also wittier) than her mater dolorosa countenance might lead one to believe. She’s mesmeric in the Adagio, certainly. Rattle sets the tone by shaping the strings’ hushed hymn so supplely that it no longer sounds like a hymn but something more spontaneous and intimate. And Uchida phrases with disarming purity. In an interview that’s part of the video presentation, she talks about the spiritual element in Beethoven’s music, and how the mixed-race violinist George Bridgetower (the original dedicatee of the Kreutzer Sonata) described the composer’s playing as ‘chaste’ in its expressiveness. If that’s what she was aiming for here, I’d say she hits the mark.

In the finale, by contrast, she digs in with earthy boisterousness. If only the timpani could be heard more clearly during the cadenza; otherwise the recorded sound is excellent. These are live recordings, so we hear Uchida hit a few wrong notes (but very few), as well as some extraneous noises and the occasional glitch in ensemble. Please don’t let this stop you.

In the interview segment, Uchida says, too, that she absolutely never listens to her own recordings, but when Berlin asked if they could release these performances she had no choice. Yes, of course there are small flaws, she says cringing, but she also hears a vitality that made her eager to share them. I, for one, am grateful she did.