april 2019
Mahler: Symphony No. 7
Budapest Festival Orchestra o.l.v. Iván Fischer
Een opmerkelijke aanvulling op Iván Fischer's onthullende, doorlopende Mahler-symfoniecyclus, de rijke en prachtige aandacht voor detail onthult zoveel van de innerlijke ziel van dit werk.
Ik kan me eerlijk gezegd niet herinneren dat ik ooit een uitvoering van deze buitengewone symfonie heb gehoord die zo duidelijk verliefd was op de ethos, de originaliteit en de sonoriteit ervan. Iván Fischer leest de ‘kleine lettertjes’ van de partituur zo grondig dat hij de meeste andere lezingen als generalisaties laat voelen in vergelijking. Het is een van die uitvoeringen die je anders over het stuk laat denken, en dat is op zichzelf al reden voor feest en herwaardering.
Je hoort de opening van het eerste deel dus niet als iets vreemd abstracts, maar als een ander soort treurmars (de hemel weet dat Mahler de meesterleverancier ervan was), een met zijn wortels stevig in de gestippelde ritmes van de barok, maar met de archaïsche tenorhoorn die een dieper en donkerder primitivisme suggereert. Het begrenzende tweede thema countert grof, een opgewekt militarisme (de nabijgelegen kazerne van Mahlers jeugd?) dat even grof als melodramatisch is. Niets bereidt ons tot nu toe voor op het tweede onderwerp, zo bitterzoet als alles wat Mahler ooit schreef – en Fischer en zijn geweldige Budapest Festival Orchestra koesteren elke zin alsof ook zij er totaal niet op voorbereid waren om het op de pagina te vinden. Het is dat gevoel van ontdekking in het spel dat een kenmerk is van de uitvoering door het hele stuk heen. Fischer pakt alle incongruenties van het stuk aan alsof hij vastbesloten is om logica te vinden in hun vreemdheid, methode in hun waanzin.
Neem het mysterieuze centrale deel van het eerste deel. Fischer gaat verder dan het picturale om een extra dimensie te suggereren: Mahler verdwaald in de afgelegen gebieden van zijn verbeelding terwijl verdere overblijfselen van zijn jeugd – die militaristische fanfares opnieuw – vaag binnendringen. Maar de bloei van het tweede onderwerp is er des te visionairder voor en wanneer de recapitulatie het vrolijke tweede thema terugbrengt, opent Fischer het op spectaculaire wijze alsof hij het een vernieuwde betekenis wil geven. Vergeet niet dat het dit thema is dat de peroratie van de symfonie zal domineren.
Als de Zevende zich onderscheidt van alle andere Mahler-symfonieën, dan is dat vooral vanwege de innerlijke delen – muziek van de nacht in alle opzichten. Zelfs terwijl de solohoorn (die overigens prachtig is) doet denken aan het Scherzo van de Vijfde symfonie bij de opening van het tweede deel ‘Nachtmusik I’, trekt een lugubere wirwar van houtblazers het kleed onder ons vandaan en onthult een spookachtige nachtelijke patrouille. De incongruentie van de wals die het tegengaat, is een plotselinge terugblik naar het tijdperk van onschuld en ervaring. Fischer herinnert ons eraan hoe rijk aan incidenten dit deel is.
Dan komt het centrale Scherzo, een even fantastische Belle-en-het-Beest-creatie als Mahler ooit heeft geschreven. Zijn die glibberige glissando-effecten in de strijkers ooit meer in het daglicht gesteld; hebben de verschillende boeren en gekreun en afdalingen naar de meest ruwe lagere regionen van de contrafagot ooit meer geklonken als spookhuisverschijningen? Pathos en bathos, het lieflijke en beslist onlieflijke – Fischer geniet ervan. En de prachtig gescoorde gitaar- en mandoline-bespikkelde ‘Nachtmusik II’, die fragiliteit en weemoed in overvloed overbrengt, is niet alleen mooi, maar voor het eerst ook echt ontroerend. Hier en overal is het een voorstelling vol eerste-keer-verwondering waarin de natuurlijke symbiose tussen Fischer en zijn spelers de nauwgezette voorbereiding die eraan voorafging volledig overstijgt.
De finale klinkt helemaal niet problematisch of grillig. Deze gekke stoet, deze apotheose van de dans, is helemaal in het teken van feestvieren, en verloopt als een bijeenkomst van de gilden in de laatste scène van Die Meistersinger, terwijl het tegelijkertijd doet denken aan een barokke danssuite die naar de 20e eeuw wordt geprojecteerd. De fanfare-achtige opening op pauken en trompetten is tegelijk oud en modern. Fischer en zijn orkest staan stil bij de robuustheid en elegantie, het uitbundige en sierlijke alsof de regels gebroken moesten worden. Countrydansen botst met hofmenuetten. Er worden geen concessies gedaan aan de periode of de manieren. Het is een soort kosmische knieval.
De truc is om al die lastige juxtaposities en technisch verraderlijke overgangen verbluffend spontaan te laten klinken. En Fischer doet precies dat. Anderen hebben dat al eerder gedaan, natuurlijk – met name zijn broer Adám in zijn vrij recente verslag met het Düsseldorfer Symphoniker (AVI-Music, 1/17; samen nemen ze deze componist in bezit) – maar er zit een vreugde in dit verslag dat je niet alleen vertelt hoeveel Iván Fischer van deze symfonie houdt, maar hoe hij er onvoorwaardelijk van houdt.
In de opwindende coda verzet hij zich tegen het ritardando in wat ik graag ‘het dure moment’ noem, totdat de hoorns op hun hoogtepunt zijn en hij alle registers kan opentrekken in de trompetten voor het laatste crescendo. Het houdt je in je sporen. Eén laatste verrassing – na een opeenvolging ervan.
I honestly can’t remember hearing a performance of this extraordinary symphony that was so plainly in love with its ethos, its originality, its sonority. Iván Fischer reads the ‘small print’ of the score with such thoroughness that he makes most other readings feel like generalisations by comparison. It’s one of those performances that makes one think of the piece differently, and that in itself is cause for celebration and reassessment.
So one hears the opening of the first movement not as something strangely abstract but as a different kind of funeral march (heaven knows Mahler was the master purveyor of them), one with its roots firmly in the dotted rhythms of the Baroque but with the archaic tenor horn suggesting a deeper and darker primitivism. The bounding second theme counters rudely, a jaunty militarism (the nearby barracks of Mahler’s youth?) as crass as it is melodramatic. Nothing so far prepares us for the second subject, as bittersweet as anything Mahler ever wrote – and Fischer and his wonderful Budapest Festival Orchestra nurse every phrase as if they too were entirely unprepared to find it on the page. It is that sense of discovery in the playing that is a feature of the performance throughout. Fischer addresses all the incongruities of the piece like he is determined to find logic in their strangeness, method in their madness.
Take the mysterious central section of the first movement. Fischer goes beyond the pictorial to suggest an added dimension: Mahler lost in the remote regions of his imagination while further remnants of his childhood – those militaristic fanfares again – vaguely intrude. But the blossoming of the second subject is the more visionary for it and when the recapitulation brings back the jaunty second theme Fischer opens it out spectacularly as if to give it a renewed significance. Remember that it is this theme that will dominate the symphony’s peroration.
If the Seventh stands apart from every other Mahler symphony it is in greater part because of its inner movements – music of the night in every sense. Even as its solo horn (marvellous here, by the way) is recalling the Fifth Symphony Scherzo at the opening of the second-movement ‘Nachtmusik I’, a lurid helter-skelter of woodwinds is pulling the rug from beneath us and unveiling a spooky night patrol. The incongruity of the waltz which counters it is a sudden rewind to the age of innocence and experience. Fischer reminds us how rich in incident this movement is.
Then comes the central Scherzo, as fantastical a beauty-and-the-beast creation as Mahler ever penned. Have those slippery glissando effects in the strings ever been thrown into greater relief; have the assorted belches and grunts and descents to the rudest lower reaches of the contrabassoon ever sounded more like spook-house apparitions? Pathos and bathos, the lovely and decidedly unlovely – Fischer relishes it all. And the exquisitely scored guitar- and mandolin-flecked ‘Nachtmusik II’ conveying fragility and wistfulness in spades is not just beautiful but for once truly touching. Here and everywhere it’s a performance full of first-time wonder in which the natural symbiosis between Fischer and his players completely transcends the painstaking preparation that will have gone into the making of it.
The finale doesn’t sound problematic or fitful at all. This wacky cavalcade, this apotheosis of the dance, has celebration written all over it, progressing like an assembling of the guilds in the final scene of Die Meistersinger while simultaneously suggesting a Baroque dance suite projected into the 20th century. The fanfare-like opening on timpani and trumpets is at once ancient and modern. Fischer and his orchestra attend the robustness and elegance, the riotous and graceful like the rules needed breaking. Country dancing collides with courtly minuets. No concessions are made to period or manners. It’s a kind of cosmic knees-up.
The trick is to make all those tricky juxtapositions and technically treacherous transitions sound jaw-droppingly spontaneous. And Fischer does just that. Others have done so before, of course – notably his brother Adám in his quite recent account with the Düsseldorf Symphony (AVI-Music, 1/17; together they are taking ownership of this composer) – but there is a joyousness about this account that tells you not just how much Iván Fischer loves this symphony but how he loves it unconditionally.
In the thrilling coda he resists the ritardando into what I like to call ‘the expensive moment’ until the horns have peaked and he can pull out all the stops in the trumpets for the final crescendo. It stops you in your tracks. One last surprise – after a succession of them.