juli 2024

Beethoven: The Complete Symphonies

Potsdam Chamber Academy o.l.v. Antonello Manacorda

Op misschien wel de meest competitieve van alle symfonische velden brengt Antonello Manacorda ons een Beethoven-cyclus die enorm indrukwekkend en zeer plezierig is.

Artur Schnabels uitspraak dat geweldige muziek altijd groter is dan het ooit kan worden uitgevoerd, is nooit toepasselijker dan bij Beethoven, de ultieme rusteloze zoeker naar nieuwe waarheden. Een volledig bevredigende set van 'de Negen' zal altijd een hersenschim blijven. En onvermijdelijk komt het neer op smaak. Beethoven was wispelturig, onstuimig, minachtend voor sociale beleefdheden. Ik wil uitvoeringen van zijn symfonieën die een verheven visie in evenwicht brengen met mobiele tempo's, scherp gedifferentieerde sonoriteiten (periode-instrumenten kunnen hierbij natuurlijk helpen) en een echt-Beethoveniaans gevoel van gecontroleerde anarchie.

De cyclus van Antonello Manacorda met de uitstekend gedrilde Kammerakademie Potsdam, die zich in vier jaar heeft ontwikkeld en nu is voltooid met de Negende, voldoet aan veel van mijn criteria. Hun cyclus volgt de trend die is gezet door de bekroonde Harnoncourt-set (Teldec, 11/91) van het samensmelten van oud en nieuw: een modern kamerorkest, lichtere, periode-stijl articulatie, minimale strijkersvibrato, natuurlijk koper, klassieke pauken. De kleine krachten, gebaseerd op tussen de 26 en (in nr. 9) 31 snaren, kunnen deze set voor sommigen direct buiten de perken houden. Maar met voorbeeldig opgenomen geluid brengen Manacorda en zijn spelers de pure fysiek van Beethovens klankwereld levendig over. Ik hoor ook talloze details in deze bekende partituren die ik eerder nauwelijks had opgemerkt.

Zoals te verwachten was, profiteren de 'lichtere' (tot op zekere hoogte) even genummerde symfonieën het meest duidelijk van de crack chamber-krachten. De strijkers zijn mager maar (naar mijn oren) nooit ondervoed, violen antifonaal verdeeld, met tastbaar voordeel in, bijvoorbeeld, No 2's vurig gedirigeerde eerste deel of de kosmische strijd in de ontwikkeling van No 8's openings Allegro. Natuurlijke hoorns voegen hun rauwe smaak toe aan het elementaire hoogtepunt in de coda van No 2's eerste deel, altijd een kippenvelmoment voor mij.

Manacorda heeft duidelijk Beethovens eigen controversiële snelle metronoommarkeringen opgemerkt, maar is nooit hun slaaf. Langzame delen hebben ruimte om te ademen en te zingen. No 1's Andante con moto heeft een vrolijke, balletachtige lilt, zijn cruciale pianissimo paukenstreken perfect gevangen. Larghetto van nr. 2 – Beethovens eerbetoon aan de idyllische lyriek van Così fan tutte – combineert vocale welsprekendheid met een gemakkelijke flow van één per maat. Zoals Richard Osborne ooit opmerkte, zijn een superieure eerste klarinet, hobo en hoorn (ik zou fagot toevoegen) cruciaal in elke symfoniecyclus van Beethoven. De hoofdblazers van Potsdam zijn dichters van hun instrumenten. In het Adagio van nr. 4 vormt en kleurt de klarinet zijn sublieme solo's zo ontroerend als ik ze ken.

Aangemoedigd door fantastisch blaasspel, balanceert Manacorda's Pastorale bucolische frisheid, verfijning van details en, bovenal in de finale, een Wordsworthiaans gevoel 'van iets veel dieper verweven'. Het eerste deel is verrukkelijk veerkrachtig, terwijl Beethovens oneindige subtiliteiten van de partituur in de ‘Szene am Bach’, niet in de laatste plaats de slaperig gesyncopeerde hoorns, delicaat geëtst zijn. Als het oor zou kunnen verlangen naar een vuriger aanzwellende toon bij het hymnische hoogtepunt van de symfonie, dan werken de laatste sotto voce zegen en gedempte hoornroep, klinkend vanuit de verre vallei, naar behoren hun betovering uit.

In de oneven genummerde symfonieën zouden Manacorda en de Potsdamers die Beethovenliefhebbers moeten aanspreken die bijvoorbeeld hebben genoten van Norrington, Harnoncourt, Chailly en Paavo Järvi’s RCA-cyclus met de Deutsche Kammerphilharmonie. Sommigen zullen klagen over een gebrek aan strijkersgewicht en over dat ongrijpbare fenomeen, visionaire transcendentie. Er zijn geen eigenaardigheden, wat voor sommigen gelijk zou kunnen staan ​​aan een gebrek aan individualiteit. Maar over het algemeen vind ik Manacorda's gespierde, atletische stijl, zijn fusie van vuur en lyriek (zijn spelers nemen Beethovens verzoeken om dolce en cantabile ter harte) trouw aan zowel de geest als de letter.

In nr. 7, besproken naast nr. 1 en 2 door Andrew Farach-Colton (2/23), neemt Manacorda een verrassend traditionele kijk op het Allegretto (8'47", naar Carlos Kleibers 8'07" en Harnoncourts 8'11"), maar rechtvaardigt zijn tempokeuze met lang uitgesponnen frasen en zingende binnenste lijnen boven de meedogenloze dactylus-sleur van de bassen. In het Trio ben je je ongewoon bewust van het ondergrondse geknars van de tweede hoorn onder het pastorale lied. Hoewel ik geen opnames ken van nr. 7 die helemaal kunnen tippen aan de viscerale opwinding van Toscanini en Carlos Kleiber in de corybantische buitenste delen, dwingen de Potsdamers met hun ritmische strakheid en barbaarse, door hoorns gevoede sonoriteiten.

Hoewel niet zo halsbrekend als Chailly, maakt Manacorda's onstuimige tempo voor het snelkookpan-eerste deel van nr. 5 zelfs de terecht beroemde opname van Carlos Kleiber klinkt afgemeten. Manacorda maximaliseert het contrast tussen het militaire en het intieme-mysterieuze in het Andante, terwijl de soepele celli en bassen in het Scherzo’s Trio de noties van dartelende olifanten definitief verbannen.

Het trio natuurhoorns komt op opwindende wijze tot zijn recht in de Eroica. Manacorda neemt een traditioneel tempo aan in het openings-Allegro (48-52 maten per minuut, tegenover de door Beethoven voorgeschreven 60) en combineert expressieve lyrische vormgeving, gespierde energie en uitstekende instrumentale details. De off-beat fagotten, tegenover fortissimo hoorns, op het fugatische hoogtepunt van de treurmars en de gespannen precisie van de pp strijkers aan het begin van het Scherzo zijn twee opvallende momenten onder vele. De eerste hobo, een ster in deze set, schittert in de treurmars en de lyrische apotheose van de finale.

Net als Chailly en Norrington neemt Manacorda een anti-Wagneriaanse, anti-Furtwängleriaanse kijk op de Negende symfonie. Dit is niet de Negende als heilig ritueel, dat opent in oermysterie. Gefraseerd in lange overspanningen, met strak gecontroleerde ritmes, is het eerste deel fel, vaak woest, uiteindelijk tragisch (geen traditionele vertraging voor de laatste peroratie over een kolkende grondbas). In het Scherzo zijn de pauken zowel explosief als subtiel, terwijl natuurhoorns en zingende houtblazers de banden van het Trio met de Pastorale versterken.

Manacorda beoordeelt slim de relatieve tempo's van het langzame deel, iets langzamer en flexibeler dan die van Chailly. De violen fraseren hun openingsthema met stralende zuiverheid en brengen vervolgens de decoratieve, 18e-eeuwse gratie van de eerste variatie naar voren. Sommigen zullen deze uitvoering een beetje koel en afstandelijk vinden. Met een zekere mate van onschuld lijkt het mij het spirituele hart van de muziek te raken. Wat de finale betreft, 35 zangers plus een orkest van 50 lijkt misschien een nietige bezetting. Andere uitvoeringen genereren meer decibellen en meer diepte van toon. Maar Manacorda's architectonische controle en oor voor innerlijke details schijnen er doorheen: van de schreeuwende, krijsende opening, via de subtiele opbouw van het 'Joy'-thema, tot de Bacchische peroratie van het koor. Het jeugdig klinkende Tsjechische koor, zonder een wiebelende of krijsende stem in zicht, is onvermoeibaar in Beethovens vaak sadistisch hoge lijnen. Alleen een brullende, legato-schuwe bas ontsiert een fijn solokwartet enigszins, met tenor Mauro Peter die uitblinkt in zijn ondankbaar geschreven 'Turkse' solo.

'Tussen ons is het beste van alles een combinatie van het verrassende en het mooie', schreef Beethoven aan zijn leerling Ferdinand Ries. Hij wilde dat elk van zijn symfonieën, tenminste vanaf de Eroica en verder, een dynamische, transformerende ervaring zou zijn. Voor mij maakt deze prachtig gespeelde en opgenomen set - vurig, krachtig verstorend, maar toch zorgzaam voor de lange lyrische lijn - zijn punt duidelijk.

Artur Schnabel’s dictum that great music is always greater than it can ever be performed is never more apposite than with Beethoven, the ultimate restless seeker of new truths. A fully satisfying set of ‘the Nine’ will always remain a chimera. And inevitably, so much boils down to taste. Beethoven was volatile, impetuous, disdainful of social niceties. I want performances of his symphonies that balance loftiness of vision with mobile tempos, sharply differentiated sonorities (period instruments can help here, of course) and an echt-Beethovenian sense of controlled anarchy.

Evolving over four years, and now completed with the Ninth, Antonello Manacorda’s cycle with the superbly drilled Kammerakademie Potsdam fulfils many of my criteria. Their cycle follows the trend set by the award-winning Harnoncourt set (Teldec, 11/91) of fusing old and new: a modern chamber orchestra, lighter, period-style articulation, minimal string vibrato, natural brass, Classical timpani. The small forces, based on between 26 and (in No 9) 31 strings, may immediately put this set beyond the pale for some. But with exemplary recorded sound, Manacorda and his players vividly convey the sheer physicality of Beethoven’s sound world. I also hear countless details in these familiar scores that I’d barely noticed before.

Predictably, the ‘lighter’ (up to a point) even-numbered symphonies benefit most obviously from the crack chamber forces. Strings are lean but (to my ears) never undernourished, violins antiphonally divided, to palpable advantage in, say, No 2’s fierily conducted first movement or the cosmic battle in the development of No 8’s opening Allegro. Natural horns add their raucous savour to the elemental climax in the coda of No 2’s first movement, always a goose-pimple moment for me.

Manacorda has evidently noted Beethoven’s own controversially swift metronome markings but is never their slave. Slow movements have space to breathe and sing. No 1’s Andante con moto has a blithe, balletic lilt, its crucial pianissimo timpani strokes perfectly caught. No 2’s Larghetto – Beethoven’s homage to the idyllic lyricism of Così fan tutte – combines vocal eloquence with an easy, one-in-a-bar flow. As Richard Osborne once noted, a superlative first clarinet, oboe and horn (I would add bassoon) are crucial in any Beethoven symphony cycle. The Potsdam wind principals are poets of their instruments. In No 4’s Adagio the clarinet shapes and colours his sublime solos as movingly as any I know.

Buoyed by fabulous wind-playing, Manacorda’s Pastoral balances bucolic freshness, refinement of detail and, above all in the finale, a Wordsworthian sense ‘of something far more deeply interfused’. The first movement is delightfully springy, while Beethoven’s infinite subtleties of scoring in the ‘Szene am Bach’, not least the drowsily syncopated horns, are delicately etched. If the ear might crave a more fervent swell of tone at the symphony’s hymnic climax, the final sotto voce benediction and muted horn call, sounding from the far-off valley, duly work their spell.

In the odd-numbered symphonies Manacorda and the Potsdamers should appeal to those Beethoven lovers who have enjoyed, say, Norrington, Harnoncourt, Chailly and Paavo Järvi’s RCA cycle with the Deutsche Kammerphilharmonie. Some will lament a lack of string weight, and of that elusive phenomenon, visionary transcendence. There are no idiosyncrasies, which for some might equal a want of individuality. But in the main I find Manacorda’s sinewy, athletic style, his fusion of fire and lyricism (his players take to heart Beethoven’s requests for dolce and cantabile) true to both the spirit and the letter.

In No 7, reviewed alongside Nos 1 and 2 by Andrew Farach-Colton (2/23), Manacorda takes a surprisingly traditional view of the Allegretto (8'47", to Carlos Kleiber’s 8'07" and Harnoncourt’s 8'11"), but vindicates his tempo choice with long-breathed phrases and singing inner lines over the basses’ remorseless dactyl trudge. In the Trio you’re uncommonly aware of the second horn’s subterranean grinding beneath the pastoral song. While no recordings I know of No 7 quite match the visceral excitement of Toscanini and Carlos Kleiber in the corybantic outer movements, the Potsdamers compel with their rhythmic tightness and barbaric, horn-fuelled sonorities.

If not quite as breakneck-fast as Chailly, Manacorda’s impetuous tempo for the pressure-cooker first movement of No 5 makes even the justly famed recording by Carlos Kleiber sound measured. Manacorda maximises the contrast between the military and the intimate-mysterious in the Andante, while the lissom cellos and basses in the Scherzo’s Trio decisively banish notions of cavorting elephants.

The trio of natural horns come thrillingly into their own in the Eroica. Taking a traditional tempo in the opening Allegro (48‑52 bars per minute, against Beethoven’s prescribed 60), Manacorda combines expressive lyrical shaping, muscular energy and superb instrumental detailing. The off-beat bassoons, against fortissimo horns, at the fugal climax of the funeral march and the tense precision of the pp strings at the start of the Scherzo are two salient moments among many. First oboe, a star throughout this set, shines in the funeral march and the finale’s lyrical apotheosis.

Like Chailly and Norrington, Manacorda takes an anti-Wagnerian, anti-Furtwänglerian view of the Ninth Symphony. This is not the Ninth as sacred ritual, opening in primordial mystery. Phrased in long spans, with tautly controlled rhythms, the first movement is fierce, often furious, ultimately tragic (no traditional slowing down for the final peroration over a churning ground bass). In the Scherzo the timpani are both explosive and subtle, while natural horns and carolling woodwind reinforce the Trio’s links with the Pastoral.

Manacorda judges shrewdly the slow movement’s relative tempos, slightly slower and more flexible than Chailly’s. The violins phrase their opening theme with luminous purity, then bring out the decorative, 18th-century grace of the first variation. Some will find this performance a shade cool and detached. With a measure of innocence, it seems to me to touch the music’s spiritual heart. As to the finale, 35 singers plus an orchestra of 50 might seem a puny line-up. Other performances generate more decibels, and more depth of tone. But Manacorda’s architectural control and ear for inner detail shine through: from the hollering, screeching opening, via the subtle build of the ‘Joy’ theme, to the choir’s Bacchic peroration. The youthful-sounding Czech chorus, with not a wobbler or shrieker in view, are tireless in Beethoven’s often sadistically high lines. Only a bellowing, legato-shy bass slightly mars a fine solo quartet, with tenor Mauro Peter outstanding in his ungratefully written ‘Turkish’ solo.

‘Between ourselves, the best thing of all is a combination of the surprising and the beautiful’, wrote Beethoven to his pupil Ferdinand Ries. He intended each of his symphonies, at least from the Eroica onwards, to be a dynamic, transformative experience. For me this superbly played and recorded set – fiery, punchily disruptive, yet caring for the long lyrical line – makes his point.