juli 2024
Cage²
Bertrand Chamayou
Mysterieuze, desoriënterende, vaak heel mooie klanken en een hypnotiserend gevoel voor ritme: Bertrand Chamayou heeft de geprepareerde pianovisie van John Cage volledig tot zijn recht gebracht.
Het is inmiddels meer dan 30 jaar geleden dat Cage in 1992 overleed, maar de meningen over de muziek van de Amerikaanse componist en zijn nalatenschap zijn nog steeds verdeeld. Als Cage in de jaren 50 en 60 niet volledig ‘off-piste’ was gegaan en toeval, onbepaaldheid en experimenteel theater had omarmd, was het verhaal misschien heel anders geweest. Zeker, de Cage uit de jaren 40 – en de geprepareerde pianowerken die in die tijd zijn gecomponeerd – zijn directer toegankelijk en conceptueel beter te begrijpen dan de cryptische Cage uit de jaren 50.
Toch blijft zelfs de geprepareerde piano voor veel luisteraars een curiositeit. De exotische aantrekkingskracht ervan is vaak overdreven door regelmatige vergelijkingen met oosterse muziek in het algemeen en de klanken van het Balinese gamelanorkest in het bijzonder. Voeg daar de alomtegenwoordige grappen over ‘het goed gemanipuleerde toetsenbord’ aan toe, met eminente figuren als Pierre Boulez die een zekere ‘geamuseerde scepsis’ toegeven bij de eerste keer dat ze het hoorden, en het is nauwelijks verrassend dat het instrument niet altijd serieus is genomen.
De prepared piano blijft echter een van de belangrijkste muzikale uitvindingen van de 20e eeuw, niet alleen in relatie tot John Cage’s output voor het instrument, maar ook vanwege de manier waarop het de opvatting van andere componisten over de piano in het algemeen veranderde. De uitstekende nieuwe opname van Bertrand Chamayou zal veel doen om dit standpunt te versterken.
Als Cage's eigen nalatenschap voor het instrument vaak is gemeten aan zijn uur durende magnum opus Sonatas and Interludes, gecomponeerd tussen 1946 en 1948, is een deel van zijn meest directe en aansprekende muziek te vinden in de zogenaamde 'incidentele' werken van begin tot midden jaren 40, vaak geproduceerd op relatief korte termijn als begeleiding voor dansers en choreografen zoals Bonnie Bird, Syvilla Fort, Jean Erdman en de partner en medewerker van de componist, Merce Cunningham.
Voor een instrument dat is ontworpen om de geluiden van een percussie-ensemble na te bootsen, spreekt het voor zich dat ritmische precisie en een accuraat tempo cruciaal blijven in een overtuigend verslag van het repertoire. Hier slaat Chamayou de spijker op zijn kop. De vlotte tempo's die worden toegepast op The Unavailable Memory of, And the Earth Shall Bear Again en Bacchanale (de laatste is Cages eerste compositie voor het instrument) bieden een solide platform om belangrijke ritmische nuances zoals polyritmes, polymetres, hemiolen en syncopen op de voorgrond te plaatsen. Boris Bermans versie van Mysterious Adventure klinkt bijvoorbeeld traag in vergelijking met Chamayou. Hélène Pereira neemt hetzelfde stuk in een nog sneller tempo dan Chamayou, maar heeft soms last van ritmische oneffenheden.
Je voelt het stof opstijgen van de dansvloer in Chamayou's energieke uitvoeringen, en het is veelzeggend dat deze opname is ontstaan naast recente samenwerkingen met danser en choreograaf Élodie Sicard voor het gelijknamige project 'Cage2'. Deze uitvoeringen zijn zeer succesvol in het oproepen van de geest van de dansen waarvoor ze oorspronkelijk zijn ontworpen, met name de voortstuwende Bacchanale en het autobiografische A Valentine Out of Season, respectievelijk gecomponeerd voor de dansers Fort en Cunningham.
Elke prepared piano klinkt anders, omdat de positie van elk object (schroeven, bouten, tochtstrips, rubberen dempers enzovoort) langs de snaren van de piano invloed heeft op het resulterende geluid. Het is misschien een kwestie van smaak, maar sommige klinken overtuigender dan andere. In the Name of the Holocaust is een interessant voorbeeld. De verre klokachtige tollen die aan het begin van Chamayou's uitvoering te horen zijn, roepen een gevoel van griezeligheid en onrust op dat bijzonder goed resoneert met het sombere onderwerp van de compositie. Deze openingsklokken klinken meer als een staande klok op de opname van Giancarlo Simonacci, terwijl dezelfde passage gewoon raar klinkt op de prepared piano van Margaret Leng Tan. Chamayou’s voorbereidingen zijn uitstekend beoordeeld en ‘goed uitgebalanceerd’ – wat misschien een vreemde manier lijkt om het te zeggen, aangezien Cage’s bedoeling was om een heel scala aan diverse percussieve geluiden uit het instrument te genereren. Dit is vooral het geval bij de stukken die duidelijk ‘gamelan-achtig’ klinken, zoals Primitive en Daughters of the Lonesome Isle.
Niettemin is een van de meest opvallende kenmerken in Chamayou's interpretaties de manier waarop hij timbre gebruikt als een soort structurerend middel. Als we de opening van Mysterious Adventure weer nemen, wordt het drukke gerommel van ritmische achtergrondactiviteit op Chamayou's opname gecompenseerd door een zeer directe ritmische verklaring van het hoofdthema rond de 40 seconden. Deze terrasvormige benadering van timbre werkt goed door het hele stuk heen en is vooral effectief in een van de opvallende momenten van de opname: de zesdelige suite The Perilous Night, die zeer gunstig afsteekt bij Grete Sultan's mijlpaalopname van hetzelfde stuk, en later in Chamayou's dynamische uitvoering van And the Earth Shall Bear Again. In werkelijkheid is het echter moeilijk om hoogtepunten op 'Cage2' aan te wijzen, omdat de kwaliteit zo consistent hoog is. Onberispelijk.
It’s over 30 years since Cage’s death in 1992, yet opinions remain divided about the American composer’s music and his legacy. Had Cage not gone completely ‘off-piste’ during the 1950s and ’60s, embracing chance, indeterminacy and experimental theatre, perhaps the story would have been rather different. Certainly, the Cage of the 1940s – and the prepared piano works composed during that time – are more immediately accessible and more conceptually graspable than the cryptic Cage of the 1950s.
Yet even the prepared piano remains something of a curiosity for many listeners. Its exotic appeal has often been exaggerated due to regular comparisons with Eastern music in general and the sounds of the Balinese gamelan orchestra in particular. Throw in ubiquitous quips about ‘the well-tampered keyboard’, with eminent figures such as Pierre Boulez admitting a certain ‘amused scepticism’ upon first hearing it, and it’s hardly surprising that the instrument has not always been taken seriously.
The prepared piano remains one of the 20th century’s most significant musical inventions, however, not only in relation to John Cage’s output for the instrument but also for the way in which it changed other composers’ understanding of the piano in general. Bertrand Chamayou’s excellent new recording will do much to reinforce this view.
If Cage’s own legacy for the instrument has often been measured according to his hour-long magnum opus Sonatas and Interludes, composed between 1946 and 1948, some of his most direct and appealing music can be found in the so-called ‘incidental’ works of the early to mid-1940s, often produced at relatively short notice as accompaniments for dancers and choreographers such as Bonnie Bird, Syvilla Fort, Jean Erdman and the composer’s partner and collaborator, Merce Cunningham.
For an instrument designed to mimic the sounds of a percussion ensemble, it goes without saying that rhythmic precision and accurate tempo remain crucial in any convincing account of the repertoire. Here, Chamayou gets it spot on. The brisk tempos applied to The Unavailable Memory of, And the Earth Shall Bear Again and Bacchanale (the latter being Cage’s first composition for the instrument) provide a solid platform from which to foreground important rhythmic nuances such as polyrhythms, polymetres, hemiolas and syncopations. For example, Boris Berman’s take on Mysterious Adventure sounds sluggish in comparison with Chamayou. Hélène Pereira takes the same piece at an even faster pace than Chamayou but suffers at times from rhythmic unevenness.
One senses the dust rising from the dance floor in Chamayou’s energetic renditions, and it’s significant that this recording evolved alongside recent collaborations with dancer and choreographer Élodie Sicard for the eponymous ‘Cage2’ project. These performances are very successful at conjuring up the spirit of the dances for which they were originally designed, especially the propulsive Bacchanale and the autobiographical A Valentine Out of Season, composed for dancers Fort and Cunningham respectively.
Every prepared piano sounds different, as the position of each object (screws, bolts, weather stripping, rubber mutes and so on) along the piano’s strings will have an impact on the resulting sound. It may be a matter of taste, but some end up sounding more convincing than others. In the Name of the Holocaust provides an interesting example. The distant bell-like tolls heard at the beginning of Chamayou’s performance evoke a sense of eeriness and disquiet that resonates particularly well with the composition’s sombre subject matter. These opening chimes sound more like a grandfather clock on Giancarlo Simonacci’s recording, while the same passage just sounds weird on Margaret Leng Tan’s prepared piano. Chamayou’s preparations are excellently judged and ‘well-balanced’ – which may seem a rather odd way of putting it, given that Cage’s intention was to generate a whole gamut of diverse percussive sounds out of the instrument. This is especially the case on the more obviously ‘gamelan-sounding’ pieces, such as Primitive and Daughters of the Lonesome Isle.
Nevertheless, one of the most striking features in Chamayou’s interpretations is the way he uses timbre as a kind of structuring device. Taking again the opening of Mysterious Adventure, the busy rumble of background rhythmic activity on Chamayou’s recording is counterbalanced by a very forthright rhythmic statement of the main theme at around the 40-second mark. This terraced approach towards timbre works well throughout and is especially effective in one of the recording’s standout moments: the six-movement suite The Perilous Night, which compares very favourably with Grete Sultan’s landmark recording of the same piece, and later, in Chamayou’s dynamic performance of And the Earth Shall Bear Again. In truth, however, it’s difficult to single out highlights on ‘Cage2’ because the quality is so consistently high. Flawless.