mei 2024

Mendelssohn: Symphonies

Zurich Tonhalle Orchestra o.l.v. Paavo Järvi

Een prachtige Mendelssohn-symfoniecyclus van dirigent Paavo Järvi, die zich afzet tegen het beste van de laatste tijd – rijk aan tonaal gewicht maar ook wonderbaarlijk licht van geest.

Tegenwoordig hoeven we niet langer defensief te zijn over de Reformatie, die door Mendelssohn zelf werd verguisd, of de symfonie-cantate Lobgesang, ooit bespot als een monument van Victoriaanse zelfgenoegzaamheid. Meer dan al zijn muziek hebben beide werken misschien wel geprofiteerd van de hedendaagse trend in de interpretatie van Mendelssohn – levendige tempo's, transparante texturen, puntige ritmische articulatie. De livecyclus van Yannick Nézet-Séguin en het Chamber Orchestra of Europe zetten een moderne Mendelssohn-maatstaf. Met een groter orkest – ongeveer 70 spelers tegenover de 45 van het COE – lijkt de nieuwe Zürich-studiocyclus van Paavo Järvi mij vergelijkbaar goed.

In cantabile thema's – bijvoorbeeld het Adagio van de Schotse of het geromantiseerde menuet van de Italiaanse, hier gespeeld con amore – produceren de strijkers van Zürich een rijkere, diepere sonoriteit dan de lissom COE. Toch gaan tonale warmte en, waar nodig, gewicht hand in hand met die essentiële Mendelssohniaanse kwaliteit van luchtige lichtheid. Baslijnen zijn lenig en expressief gevormd; en violen zijn antifonaal verdeeld, wat cruciaal voordeel oplevert in passages zoals de strijdlustige ontwikkeling in de openingsbeweging van de Reformatie (waar Järvi nog urgenter is dan Nézet-Séguin) of de dartende tarantella in het midden van de saltarello-finale van de Italiaanse.

Van de eerste vreugdekreet tot de più animato coda, werkt het eerste deel van de Italiaanse naar behoren. Järvi creëert doorgaans tempo zonder haast, en combineert opwindende impuls met flexibiliteit van de pols. Het langzaam oplaaiende crescendo van de ontwikkeling en de karakteristieke poëtische stilte vlak voor de recapitulatie (6'50") worden perfect beoordeeld. In de finale waagt Järvi zich aan een gevaarlijk snelle Presto en rechtvaardigt dit met spel van fantastische precisie en delicatesse – ook sonische kracht, wanneer de Romeinse feestvierders dreigen uit de hand te lopen. In tegenstelling tot Nézet-Séguin, neemt Järvi Mendelssohns con moto verzoek in acht in het Andante, dat zich hier ontvouwt als een processie in plaats van een meditatie.

‘Echt kinderachtig’ was het pathologisch zelfkritische oordeel van Mendelssohn over zijn Symfonie nr. 1, gecomponeerd het jaar voor het Octet. Mozartiaanse pastiches ervan mogen zijn. Maar het maakt nog steeds indruk met zijn vloeiendheid en verfijning, vooral in een uitvoering als vurig en (in het Andante) welsprekend gezongen als dit. Nézet-Séguin en de COE zijn suaver, meer Mozartiaans, benadrukken de verwantschap met Mozarts Symfonie nr. 40 in het Menuet, terwijl Järvi krachtiger Beethoveniaans is.

Järvi slaagt voor mijn twee belangrijkste tests in het Schots: liederlijke onschuld, zonder sentimentaliteit, in het mooie Adagio en verrukking in plaats van grootspraak in de A majeur coda van de finale, hoge hoorns opwindend op de voorgrond. Järvi creëert een ideale, verstilde spanning aan het begin van het Allegro un poco agitato van het eerste deel en moedigt een fluwelen pianissimo aan in die prachtige cello-tegenmelodie in de recapitulatie (vanaf 10'59"). In het Scherzo evenaren de spelers uit Zürich (niet in de laatste plaats de eerste klarinet) Nézet-Séguins COE in virtuoos elan en helderheid van detail, terwijl het hoofdgedeelte van de finale, vivacissimo met wraak, net zo oorlogszuchtig en wrang is als je zult horen, onderbroken door gierende koperen dissonanten en droog ratelende pauken.

Järvi's uitvoering van de Lobgesang is net zo meeslepend. Net als die van Nézet-Séguin minimaliseert zijn frasering, die over de maatstreep gaat, de potentiële ritmische vierkantigheid van de eerste deel, hier trillend van zenuwachtige energie, en de grote refreinen. Hij vangt de onderliggende poco agitato van het tweede deel, waarin Nézet-Séguin gratie vooropstelt en een ongewoon mobiel tempo kiest voor het Adagio (geen hint van Mendelssohns voorgeschreven religioso). Koor en solisten zijn allemaal uitstekend. De sopranen smelten betoverend samen in het beroemde ‘Ich harrete des Herren’ (ook bekend als ‘Ik wachtte op de Heer’), hier ontdaan van alle sentimentaliteit. Als de solisten wat te dicht op elkaar zijn opgenomen, heeft de Zurich Sing-Akademie veel meer impact dan het RIAS-koor van Nézet-Séguin, dat enigszins lijdt onder de resonerende akoestiek.

De Midsummer Night’s Dream-muziek, ingeleid door perfect uitgebalanceerde blaasakkoorden, is zo verrukkelijk als het zou moeten zijn: luchtige ritmes en ragfijne texturen, plus precies de juiste geur van gevaar in het Scherzo en Intermezzo. De minutieuze beheersing van de dynamiek door het orkest, inclusief een vederlichte pianissimo, is een belangrijk kenmerk, zowel in de Dream-muziek als in de symfonieën. Elke voorkeur tussen Järvi en de kamermuziekuitvoeringen van Nézet-Séguin zal onvermijdelijk persoonlijk zijn. Beide cycli zijn briljant uitgevoerd en onthullen een diepe affiniteit met de geest en het kenmerkende klankpalet van de componist. Op cd heeft Mendelssohn het in ieder geval nog nooit zo goed gehad.

These days we no longer need be defensive about the Reformation, trashed by Mendelssohn himself, or the symphony-cantata Lobgesang, once derided as a monument of Victorian complacency. More, perhaps, than any of his music, both works have benefited from the contemporary trend in Mendelssohn interpretation – lively tempos, transparent textures, pointed rhythmic articulation. The live cycle from Yannick Nézet-Séguin and the Chamber Orchestra of Europe set a modern Mendelssohn benchmark. Using a larger orchestra – around 70 players to the COE’s 45 – Paavo Järvi’s new Zurich studio cycle strikes me as comparably fine.

In cantabile themes – say, the Adagio of the Scottish or the romanticised minuet of the Italian, here played con amore – the Zurich strings produce a richer, deeper sonority than the lissom COE. Yet tonal warmth and, where needed, weight go hand in hand with that essential Mendelssohnian quality of airy lightness. Bass lines are nimble and expressively shaped; and violins are divided antiphonally throughout, to crucial advantage in passages such as the combative development in the Reformation’s opening movement (where Järvi is even more urgent than Nézet-Séguin) or the darting tarantella at the centre of the Italian’s saltarello finale.

From the initial whoop of joy to its più animato coda, the Italian’s first movement duly works its spell. Typically, Järvi creates pace without hurry, combining exhilarating impetus with flexibility of pulse. The development’s slow-burn crescendo and the characteristic poetic lull just before the recapitulation (6'50") are perfectly judged. In the finale Järvi risks a dangerously fast Presto and vindicates it with playing of fantastic precision and delicacy – sonic power, too, when the Roman revellers threaten to spiral out of control. Unlike Nézet-Séguin, Järvi observes Mendelssohn’s con moto request in the Andante, which unfolds here as a procession rather than a meditation.

‘Really childish’ was the pathologically self-critical Mendelssohn’s later verdict on his Symphony No 1, composed the year before the Octet. Mozartian pastiche parts of it may be. But it still impresses with its fluency and sophistication, especially in a performance as fiery and (in the Andante) eloquently sung as this. Nézet-Séguin and the COE are suaver, more Mozartian, stressing the affinity with Mozart’s Symphony No 40 in the Minuet where Järvi is more punchily Beethovenian.

Järvi passes my two key tests in the Scottish: songful innocence, without sentimentality, in the lovely Adagio and exultation rather than grandiloquence in the A major coda of the finale, high horns thrillingly to the fore. Järvi creates an ideal hushed tension at the start of the first movement’s Allegro un poco agitato and encourages a velvet pianissimo in that gorgeous cello countermelody in the recapitulation (from 10'59"). In the Scherzo the Zurich players (not least the first clarinet) match Nézet-Séguin’s COE in virtuoso élan and clarity of detail, while the main part of the finale, vivacissimo with a vengeance, is as bellicose and astringent as you will hear, punctuated by screeching brass discords and dry-rattling timpani.

Järvi’s performance of the Lobgesang is similarly compelling. Like Nézet-Séguin’s, his phrasing, sweeping across the bar line, minimises the potential rhythmic squareness of the first movement, here aquiver with nervous energy, and the big choruses. He catches the underlying poco agitato of the second movement where Nézet-Séguin prioritises grace, and chooses an unusually mobile tempo for the Adagio (no hint here of Mendelssohn’s prescribed religioso). Choir and soloists are all excellent. The solo sopranos blend enchantingly in the famous ‘Ich harrete des Herren’ (aka ‘I waited for the Lord’), here shorn of all mawkishness. If the soloists are rather too closely recorded, the Zurich Sing-Akademie make that much more impact than Nézet-Séguin’s RIAS choir, who suffer slightly in the resonant acoustic.

Ushered in by perfectly balanced wind chords, the Midsummer Night’s Dream music is as delectable as it should be: airborne rhythms and gossamer textures, plus just the right whiff of danger in the Scherzo and Intermezzo. The orchestra’s minute control of dynamics, including a feathery pianissimo, is a prime feature, both in the Dream music and throughout the symphonies. Any preference between Järvi and the chamber-scale performances from Nézet-Séguin will inevitably be personal. Both cycles are brilliantly executed and reveal a deep affinity with the composer’s spirit and distinctive sound palette. On disc, at least, Mendelssohn has never had it so good.