september 2020
Mahler: Das Lied von der Erde (Live)
Dame Sarah Connolly & Robert Dean Smith & Berlin Radio Symphony Orchestra o.l.v. Vladimir Jurowski
Op zijn best – zoals hier – is Das Lied von der Erde een werk van diepgaande ontroering; twee voortreffelijke solisten en een dirigent die deze voorstelling op prachtige wijze vormgeeft, maken het tot een niet te missen release.
Dit is een uitvoering van zo'n onderscheid dat het, ongeacht iemands persoonlijke kijk op het stuk - dat wil zeggen, hoe objectief of subjectief je wilt of nodig hebt dat je Mahler is, en of je de voorkeur geeft aan een alt- of baritonstem - als een belangrijke kanshebber voor iemands bibliotheek moet worden beschouwd.
Het werd in 2018 opgenomen in de Philharmonie in Berlijn en biedt het soort forensische balans en helderheid dat alleen een vakkundig ontworpen opname kan bereiken zonder onnodige aandacht op zichzelf te vestigen. Het is duidelijk dat Jurowski van mening is (en Adám Fischer heeft dit punt ook uiteengezet in de aantekeningen in het boekje voor zijn recente opname in Düsseldorf - AVI-Music, 6/19) dat gezien de symfonische aard van het stuk, de solostemmen - dat wil zeggen de zangers - een integraal onderdeel zijn van de orkestrale textuur en in steeds veranderende dialogen met hun 'instrumentale' tegenhangers. De zangstemmen worden dus niet solistisch belicht, maar worden juist opgenomen in het orkestrale geluid. Zo krijgen we een wonderbaarlijk subtiel samenspel tussen de vele ‘stemmen’ in dit auditieve canvas, waarbij Jurowski de textuur van binnenuit belicht, als het ware, met alle finesse die een doorgewinterde aquarellist nodig heeft.
Luister naar de solocello in ‘Der Einsame im Herbst’ die de altstem omhult met de regel ‘een koude wind dwingt hen hun stelen laag te buigen’ – de kilte van het beeld dat troost vindt in de warmte van hun uitwisseling. ‘Ik huil in mijn eenzaamheid’, zegt de dichter, en de solofagot en hobo brengen, wederom in hun directheid, welsprekend over wat de zangstem en woorden alleen niet kunnen. Dan zijn er nog de geanimeerde beeldjes die zich bezighouden in het porseleinen paviljoen van ‘Von der Jugend’ en de verbazingwekkend improviserende hobo-klaagzangen van ‘Der Abschied’, die op manieren tastbaar zijn die ze in de concertzaal nooit kunnen zijn. Kortom, ik kan me geen onthullender uiteenzetting van Mahlers instrumentale kleuringen voorstellen. Alles staat zo scherp in het vaandel. En omdat er letterlijk geen plek is om je te verstoppen, worden de solisten van het Berliner Rundfunk Symphoniker onthuld als de uitstekende artiesten die ze individueel en collectief zijn.
Laat me nu de zangers vieren. Je krijgt niets van die moeizame 'fudging' van Robert Dean Smith in de beruchte tenorrol. Het uitdagende Heldentenor-bereik van het openingsnummer 'Das Trinklied vom Jammer der Erde' houdt hem niet bang en hij geeft de volledige waarde aan die schitterende hoge noten (sommige kunnen er niet snel genoeg vanaf komen) net zo zeker als hij dat doet aan de 'optimistische' siernoten die een bijna archaïsche elegantie verlenen aan dit elementaire drinklied. Natuurlijk vecht hij niet tegen het orkest, wat helpt, maar er zit helderheid in zijn woorden en een ongebreidelde viriliteit van Jurowski die misschien niet mogelijk is in de concertzaal. En in die wonderbaarlijke verschijning van de ‘huilende aap’ die gehurkt bij het graf staat, kan het orkest zich helemaal uitleven in zijn lust voor de dood. Daarentegen klinkt zijn lichtere toets in het andere drinklied ‘Der Trunkene im Frühling’ niet, zoals soms het geval is, als een Heldentenor die zich voordoet als een lyrische tenor.
Ik kan niet genoeg benadrukken hoe effectief Jurowski de etherische ‘natuurlijke wereld’-schoonheid van de partituur overbrengt. Het is koel en helder en volkomen herfstachtig. Als een echte pantheïst (en in volledige verwantschap met Mahler) neemt hij afstand, verwondert zich over de complexiteit ervan, maar respecteert de stilte en het evenwicht. Je hoort niet dat hij de muziek te veel liefheeft – wat onvermijdelijk is als je luistert naar de emotionele Bernstein in zijn prachtige Wiener Philharmoniker-klassieker met Dietrich Fischer-Dieskau en James King.
De keuze voor een bariton boven een alt is natuurlijk heel persoonlijk (er is enig bewijs dat Mahler de voorkeur gaf aan de eerste), maar je zou – je moet – beide moeten ervaren, en Sarah Connolly is in haar absolute bloei hier bijzonder, zonder twijfel, met een scala aan herfsttinten en een zeer persoonlijke identificatie met de teksten die na Ferrier en Baker weinig rivalen kent. Nogmaals, ze ‘toont’ niet al haar emoties zoals Ferrier doet in de onlangs prachtig gerestaureerde live-opname met Bruno Walter en de New York Philharmonic op Somm (naar mijn mening beter dan de klassieke Decca-studio-opname), maar ze bevat die gevoelens juist op een aangrijpende manier. Aan de andere kant zijn er momenten in de uiteindelijke setting, zoals de oprechte uitbreiding op de regel ‘Oh kijk! Als een zilveren boot drijft de maan op het blauwe luchtmeer hierboven’, waar haar verrukking als reactie op het beeld volkomen onbewaakt, ‘in het moment’ en glorieus is. Later is er die regel ‘Ich suche Ruhe für mein einsam Herz’ (‘Ik zoek vrede voor mijn eenzame hart’ – een regel die hier uit de teksten is weggelaten omdat het boekje vreemd genoeg de originele gedichten afdrukt en niet Mahlers bewerking ervan) waarin Mahler de zanglijn echoot in een onvergetelijke aanzwelling van soloklarinet. Het probeert niet je hart te breken zoals Bernstein in zijn versie doet, maar de discretie ervan – zoals met zoveel andere dingen hier – spreekt boekdelen.
This is a performance of such distinction that regardless of one’s personal view of the piece – that is, exactly how objective or subjective you want or need your Mahler to be, and whether you favour an alto or baritone voice – it must be considered a prime contender for anyone’s library.
It was recorded in 2018 in Berlin’s Philharmonie and offers the kind of forensic balancing and clarity that only an expertly engineered recording can achieve without drawing undue attention to itself. Clearly Jurowski is of the opinion (and Adám Fischer essayed this very point in the booklet notes for his recent Düsseldorf recording – AVI-Music, 6/19) that given the symphonic nature of the piece, the solo voices – ie the singers – are an integral part of the orchestral texture and in ever-shifting dialogues with their ‘instrumental’ counterparts. So the singing voices aren’t soloistically spotlit but rather subsumed into the orchestral sound, so we get a wonderfully subtle interplay between the many ‘voices’ in this aural canvas, with Jurowski illuminating the texture from within, as it were, with all the finesse required of a seasoned watercolourist.
Listen to the solo cello in ‘Der Einsame im Herbst’ reach out and shroud the alto voice with the line ‘a cold wind forces them to bow their stems low’ – the chill of the image finding solace in the warmth of their exchange. ‘I weep in my solitude’, says the poet, and solo bassoon and oboe, again in their immediacy, eloquently convey what the singing voice and words alone cannot. Then there are the animated figurines busying themselves in the porcelain pavilion of ‘Von der Jugend’ and the astonishingly improvisatory oboe plaints of ‘Der Abschied’, which are tangible in ways they never can be in the concert hall. In short, I cannot imagine a more revealing exposition of Mahler’s instrumental colorations. Everything stands in such sharp relief. And because there is literally nowhere to hide, the soloists of the Berlin Radio Symphony Orchestra are revealed for the outstanding artists they individually and collectively are.
Let me celebrate the singers now. You get none of that hard-pressed ‘fudging’ from Robert Dean Smith in the notorious tenor role. The challenging Heldentenor reach of the opening ‘Das Trinklied vom Jammer der Erde’ holds no fears for him and he gives full value to those shining top notes (some cannot come off them soon enough) as surely as he does to the ‘optimistic’ grace notes that lend an almost archaic elegance to this elemental drinking song. Of course, he is not fighting the orchestra, which helps, but there is clarity in his words and an unbridled virility from Jurowski which might not be possible in the concert hall. And in that marvellous apparition of the ‘howling ape’ squatting at the graveside, the orchestra can properly let rip in its lust for death. Conversely, his lighter touch in the other drinking song ‘Der Trunkene im Frühling’ doesn’t sound, as it sometimes does, like a Heldentenor masquerading as a lyric tenor.
I cannot stress enough how effectively Jurowski conveys the ethereal ‘natural world’ beauty of the score. It is cool and lucid and thoroughly autumnal. Like a true pantheist (and in complete kinship with Mahler) he stands back from it, marvelling at its intricacies while respecting the stillness and balance. You don’t hear that he loves the music too much – which is inescapable when you listen to the emotive Bernstein in his wonderful Vienna Philharmonic classic with Dietrich Fischer-Dieskau and James King.
Choosing a baritone over an alto is very personal, of course (there is some evidence hinting at Mahler’s preference for the former) but one should – one needs – to experience both, and Sarah Connolly in her absolute prime here is special, no question, with a range of autumnal shades and a very personal identification with the texts that has few rivals post-Ferrier and Baker. Again, she does not ‘show’ her every emotion as Ferrier does in the recently beautifully restored live recording with Bruno Walter and the New York Philharmonic on Somm (better in my view than the classic Decca studio recording) but rather contains those feelings to poignant effect. Then again, there are moments in the final setting, such as the heartfelt expansion on the line ‘Oh look! Like a silver boat, the moon floats on the blue sky-lake above’, where her rapture in response to the image is completely unguarded, ‘in the moment’, and glorious. Later there is that line ‘Ich suche Ruhe für mein einsam Herz’ (‘I seek peace for my lonely heart’ – a line excluded from the texts here because strangely the booklet prints the original poems and not Mahler’s adaptation of them) in which Mahler echoes the vocal line in an unforgettable swell of solo clarinet. It doesn’t seek to break your heart as does Bernstein in his version but its discretion – as with so much else here – speaks volumes.