augustus 2020
Dallapiccola: Il Prigioniero
Danish National Symphony Choir & Orchestra o.l.v. Gianandrea Noseda
Gianandrea Noseda keert terug naar de muziek van Dallapiccola met een krachtige uitvoering van zijn protestopera. Briljant uitgevoerd, het is een belangrijke toevoeging aan de discografie van de componist.
Gianandrea Noseda's krachtige opname van Il prigioniero markeert zijn terugkeer naar Dallapiccola's muziek na een onderbreking van 10 jaar. Als ijverige voorvechter van het werk van de componist begon Noseda in 2004 met een onderzoek naar zijn orkestrale output met de BBC Philharmonic, in het kielzog van de honderdste geboortedag van Dallapiccola, waarbij hij veel herintroduceerde dat we zelden in de concertzaal tegenkomen, en ook echte zeldzaamheden blootlegde: zijn uitvoering van het ballet Marsia in Bridgewater Hall in 2009 - de eerste complete uitvoering sinds 1948 - blijft in het geheugen hangen als een belangrijke herontdekking van een veel verwaarloosde partituur.
Twee fantastische Dallapiccola-cd's met de BBC Philharmonic (12/04 en 5/10) maakten ook deel uit van zijn verkenning van het Italiaanse repertoire uit de 20e eeuw voor Chandos, dat zo'n 15 jaar geleden begon en uiteindelijk een indrukwekkende lijst orkesten omvatte, waaronder de Danish National Symphony, die hij hier dirigeert. Ik vermoed dat de bewonderaars van die albums er al een tijdje naar uitkeken om hem deze verpletterende protestopera te horen dirigeren, Dallapiccola's meest bekende werk, begonnen in 1944 toen hij ondergedoken zat voor de fascistische autoriteiten, voltooid in 1948 en het jaar daarop in première gegaan, oorspronkelijk door de Italiaanse radio. Als dat zo is, is het wachten meer dan waard geweest: dit is zowel een belangrijke prestatie als een belangrijke toevoeging aan de discografie van de componist.
Il prigioniero, een van de grootste getuigenissen van de catastrofes van het midden van de 20e eeuw, speelt zich af in Spanje tijdens de regering van Filips II – ‘de Uil, de zoon van de Gier’, zoals Dallapiccola’s eigen libretto hem beschrijft – en beschouwt de Spaanse onderdrukking van het protestantisme in de Lage Landen als een symbool van vervolging en genocide, in het verleden en heden. Een naamloze Gevangene, die executie tegemoet ziet in een gevangenis in Zaragoza, mag ontsnappen van zijn Gevangenisbewaarder, maar realiseert zich op het moment dat hij zijn vrijheid bereikt, dat de Gevangenisbewaarder in feite de Grootinquisiteur in vermomming is, en dat hij is onderworpen aan een afschuwelijk spel van psychologische marteling door hoop te mogen ervaren op het moment van zijn grootste wanhoop. De opera eindigt met de woorden ‘la libertà?’, gesteld als een vraag, alsof het idee van menselijke vrijheid zelf illusoir is. Dallapiccola beweerde later dat de rest van zijn werk in feite zijn eigen zoektocht naar een antwoord vormde.
Noseda's performance is niets anders dan formidabel. De impact ervan komt grotendeels voort uit zijn vermogen om in termen van cumulatieve spanwijdte te denken terwijl hij zich richt op textuurhelderheid en onmiddellijkheid van expressie, zodat het afschuwelijke momentum waarmee het verhaal zich ontvouwt wordt versterkt door de rijkdom aan ambivalente details die tijdens de loop ervan worden onthuld. De schokkende openingsakkoorden creëren onmiddellijk een voelbare sfeer van terreur, terwijl onverbiddelijke ostinato's op hun beurt de alomtegenwoordige invloed van de onzichtbare Filips en de luidende klokken van Gent suggereren die de revolutionaire vrijheid symboliseren waarnaar de Gevangene verlangt. We zijn ons in beide werken bewust van de strakke, Bergiaanse structuur, met zijn vaste vormen – aria, ballata, ricercare – die zijn opgenomen in een bredere ontwikkelingsstroom, en de subtiliteit van zijn harmonische en melodieuze taal, geworteld in serialisme maar soms neigend naar de illusoire veiligheid van tonaliteit.
Het meest veelzeggend is misschien wel de manier waarop Noseda de verraderlijke schoonheid benadrukt van de passages waarin de Gevangene wordt misleid om te geloven dat vrijheid binnen zijn bereik ligt: de verleidelijke strijkers en afgestemde percussie die de hoopvolle toespelingen van de Gevangene/Inquisiteur begeleiden; en de houtblazers fladderen als de Gevangene, die de tuin van de gevangenis in komt, de frisheid van de lucht op zijn huid voelt. Noseda wordt onmetelijk geholpen door zowel zijn Deense orkest, dat met een geweldige toewijding en finesse speelt, als door Chandos' onberispelijke opname, ideaal in zijn helderheid en balans, veel te verkiezen boven het licht modderige geluid van zijn voornaamste rivaal, Antal Dorati's Decca-uitvoering (5/75) met het National Symphony Orchestra, Washington DC (waarvan Noseda, ironisch genoeg misschien, nu ook muziekdirecteur is).
De cast combineert ondertussen lyriek met declamatie, wat ons eraan herinnert dat Dallapiccola's vocale schrijfstijl, die zweeft tussen recitatief en arioso, in wezen zijn geliefde Monteverdi als uitgangspunt neemt. Michael Nagy maakt een fijne, subtiele Prisoner, die ons meeneemt op elke stap van zijn huiveringwekkende emotionele en intellectuele reis. Anna Maria Chiuri is zijn gekwelde moeder, Stephan Rügamer, de dodelijk gevaarlijke Inquisiteur, die een verontrustende, honingzoete mezza voce inzet in momenten van angstaanjagende charme.
Het Deense Nationale Concertkoor klinkt ondertussen geweldig, hun openingsnummer ‘Fiat misericordia tua, Domine’ is adembenemend als het overgaat in Chiuri’s openingsmonoloog. Ze zorgen ook voor de opvulling – en inderdaad voor wat broodnodige emotionele verlichting – met Dallapiccola’s a capella-zettingen van treurige opmerkingen over het huwelijk door Michelangelo Buonarroti de Jongere (de achterneef van de artiest) en het prachtige Estate, op een tekst van de Griekse dichter Alcaeus. Beide werken zijn openlijk schatplichtig aan de Italiaanse madrigaaltraditie en worden betoverend gezongen. Het is een uitstekend, essentieel album, elke seconde ervan.
Gianandrea Noseda’s powerhouse recording of Il prigioniero marks his return to Dallapiccola’s music after a gap of 10 years. An assiduous champion of the composer’s work, Noseda embarked on a survey of his orchestral output with the BBC Philharmonic in the wake of the centenary of Dallapiccola’s birth in 2004, reintroducing much that we encounter infrequently in the concert hall, as well as unearthing genuine rarities: his 2009 Bridgewater Hall performance of the ballet Marsia – its first complete outing anywhere since 1948 – lingers in the memory as an important rediscovery of a much neglected score.
Two superb Dallapiccola discs with the BBC Philharmonic (12/04 and 5/10) also formed part of his exploration of the 20th-century Italian repertory for Chandos, begun some 15 years ago and eventually involving an impressive roster of orchestras including the Danish National Symphony, which he conducts here. Those albums’ admirers have, I suspect, been hankering for some time to hear him conduct this shattering protest opera, Dallapiccola’s most familiar work, begun in 1944 when he was in hiding from the fascist authorities, completed in 1948 and premiered, originally by Italian radio, the following year. If so, it has been well worth the wait: this is both a significant achievement and a major addition to the composer’s discography.
One of the great works of witness to the catastrophes of the mid-20th century, Il prigioniero is set in Spain during the reign of Philip II – ‘the Owl, the son of the Vulture’, as Dallapiccola’s own libretto describes him – and takes the Spanish oppression of Protestantism in the Low Countries as emblematic of persecution and genocide, past and present. An unnamed Prisoner, facing execution in a jail in Zaragoza, is permitted to escape by his Jailer only to realise, the moment he attains his freedom, that the Jailer is in fact the Grand Inquisitor in disguise, and that he has been subjected to a hideous game of psychological torture by being allowed to experience hope at the time of his greatest despair. The opera ends with the words ‘la libertà?’ posed as a question, as if the idea of human freedom were itself illusory. Dallapiccola later claimed that the rest of his output effectively constituted his own search for an answer.
Noseda’s performance is nothing if not formidable. Its impact derives largely from his ability to think in terms of cumulative span while focusing on textural clarity and immediacy of expression, so that the horrifying momentum with which the narrative unfolds is heightened by the wealth of ambivalent detail uncovered during its course. The lurching opening chords immediately establish a palpable atmosphere of terror, while implacable ostinatos suggest in turn the pervasive influence of the unseen Philip and the tolling bells of Ghent that symbolise the revolutionary freedom for which the Prisoner yearns. We’re conscious throughout both of the work’s taut, Bergian structure, with its set-piece forms – aria, ballata, ricercare – subsumed into a wider developmental flow, and the subtlety of its harmonic and melodic language, rooted in serialism yet at times veering towards the illusory safety of tonality.
Most telling, perhaps, is the way Noseda underscores the insidious beauty of the passages in which the Prisoner is deceived into believing liberty to be within his grasp: the seductive strings and tuned percussion that accompany the Jailer/Inquisitor’s intimations of hope; and the woodwind flurries as the Prisoner, emerging into the prison’s garden, feels the freshness of the air on his skin. Noseda is helped immeasurably throughout both by his Danish orchestra, who play with marvellous commitment and finesse, and by Chandos’s immaculate recording, ideal in its clarity and balance, vastly preferable to the slightly muddy sound of its principal rival, Antal Dorati’s Decca performance (5/75) with the National Symphony Orchestra, Washington DC (of which Noseda, ironically perhaps, is also now music director).
The cast, meanwhile, combine lyricism with declamation, reminding us that Dallapiccola’s vocal writing, hovering between recitative and arioso, essentially takes his beloved Monteverdi as its starting point. Michael Nagy makes a fine, subtle Prisoner, taking us with him every step of the way on his harrowing emotional and intellectual journey. Anna Maria Chiuri is his anguished Mother, Stephan Rügamer the lethally dangerous Inquisitor, deploying a disquieting, honeyed mezza voce in moments of terrifying charm.
The Danish National Concert Choir sound tremendous, meanwhile, their opening ‘Fiat misericordia tua, Domine’ taking one’s breath away as it breaks into Chiuri’s opening monologue. They also provide the fillers – and indeed some much-needed emotional relief – with Dallapiccola’s a cappella settings of rueful comments on marriage by Michelangelo Buonarroti the Younger (the artist’s great-nephew) and the lovely Estate, to a text by the Greek poet Alcaeus. Overtly indebted to the Italian madrigal tradition, both works are ravishingly sung. It’s an outstanding, essential album, every second of it.