juli 2021
Brahms: Piano Concertos
András Schiff & Orchestra of the Age of Enlightenment
Deze prachtige uitvoeringen op historische instrumenten, geregisseerd door András Schiff vanuit een gerestaureerde Blüthner uit 1859, brengen een meeslepende frisheid in de geliefde pianoconcerten van Brahms.
Net als Schiffs Schubert Sonates en Impromptus voor ECM New Series (6/19), dienen zijn Brahms-concerten, zelf geregisseerd vanuit een gerestaureerde Blüthner uit 1859, als een meesterreiniger van oude vooroordelen en indrukken. Dit is absoluut geen antiquarische klus – of ‘Brahms lite’, om de pejoratieve term van Richard Taruskin te gebruiken in de context van Historically Informed Performance – ook al spreekt Schiff in zijn bijdrage aan de notities in de afgezaagde termen van het herstellen van de vaak verwaarloosde aanwijzingen en opmerkingen van de componist. Wat hij en de OAE bieden, heeft niet zozeer te maken met authenticiteit als wel met frisheid en ‘ontgifting’, iets dat lijkt op het binnenlaten van daglicht in de kamer van Miss Havisham en het verwijderen van de spinnenwebben van haar bruidstaart. We komen tot de conclusie dat ‘Brahmsiaans’ geen antithese is van transparantie, intimiteit, tederheid of fragiliteit.
Net als bij de overstap van bewerkt voedsel naar verse ingrediënten kan het even duren om te wennen aan de subtiliteit van het gehemelte, en ook aan het palet zelf – de onvervalste contouren, lijnen en klankkleuren. Dit is de kans om de kwetsbaarheid van de piano te accepteren en te koesteren als een geldig alternatief voor confronterende spierballen en het in beslag nemen van de schijnwerpers. Hoe ontroerend is bijvoorbeeld in het Adagio van het D mineur Concerto (nr. 1) de tedere troost van het orkest voor de stilletjes gekwelde bekentenissen van de piano, alsof elk een personage in een romantische roman is geworden. Hier en overal houdt Schiff zanglijnen en brede frasering veel natuurlijker vol dan Hardy Rittner met Werner Ehrhardt (ook op instrumenten uit die tijd, met een Érard uit 1854). Schiffs finale is ook veel minder afgehakt, en offert weinig of niets op van de lyriek die de basis vormde van zijn opname met moderne instrumenten met Solti. Het vrij ondiepe geluid van de piano in die opname creëert in veel opzichten een ongemakkelijke eerste indruk, vooral als je het hoort tegen de krachtige begeleiding van de Wiener Philharmoniker.
De eenheid van doel tussen Schiff en de OAE heeft net zoveel te maken met de compatibiliteit van de instrumenten als met de interpretatieve intentie. De opmerkelijk weelderige natuurhoorn, volledig tentoongesteld bij de ceremoniële opening van het Bes-concert (nr. 2), wordt ideaal aangevuld door de verrukkelijke snaargevoeligheid (als je eenmaal gewend bent) van Schiffs historische Blüthner. Dit is een van die instrumenten die echt een eigen persoonlijkheid heeft. De parallel- in plaats van kruissnarige bas geeft de voorkeur aan transparantie boven resonantie, terwijl de 'Blüthner Patent Action' (onderscheidend van de meer resistente rolactie die herhaling vergemakkelijkt) zorgt voor een soepelere, lichtere aanslag. Dit, samen met de onderscheidende registers, geeft de piano een kameleonachtige mix met de orkestrale klankkleuren en kleuren, waardoor het een concertante in plaats van een oppositionele rol krijgt, vooral in de symfonische ontvouwing van het Tweede Concert. Hier vermijden Schiff en de OAE de dichotomie tussen de dubbele pieken van de eerste twee delen en de bescheidener contouren van de laatste twee. Het vrolijke laatste deel is voor eens en altijd volledig in balans met de rest van het stuk. Het zou verleidelijk zijn om de flirterige à l’hongroise-momenten te associëren met Schiffs eigen roots, maar verbeeldingsvolle affiniteit staat boven zulke clichés.
Ondanks al hun verklaarde trouw aan de partituur zijn Schiff en zijn team er geen slaven van. Caprice, soepele rubatos en smaakvolle portamentos zijn er in overvloed, altijd in dienst van adel, elegantie en kamerachtige dialoog. Er is veel gezegd en geschreven over Brahms’ eigen flexibele houding ten opzichte van ritme en tempo. Toch kunnen wenkbrauwen optrekken bij de drietrapsverbreding voor de D majeur largamente in het tweede deel van het Bes Concerto (vanaf 5'11"), en de daaropvolgende noodaccelerando. Is deze versnellingsverandering alleen om de glibberige dubbele octaven in de piano te accommoderen? Is het artistieke vrijheid of heeft het misschien iets te maken met de beperkingen van de pianomechaniek? Heeft Schiff iets ontdekt in het manuscript van de componist dat de rest van ons niet weet? Hoe het ook zij, dit is de enige passage die mij artistiek twijfelachtig leek.
Ik heb geprobeerd een eerdere opname van het Bes Concerto op historische instrumenten te vinden, maar zonder succes. ECM beweert niet de eerste te zijn op dit gebied. Hoe het ook zij, iets zegt me dat ik het moeilijk zal vinden om terug te keren naar uitvoeringen met moderne instrumenten zonder een zekere mate van cultuurschok. Jammer. Dit is een cd die met grote verwachtingen arriveert en niet minder geweldige onthullingen oplevert.
As with Schiff’s Schubert Sonatas and Impromptus for ECM New Series (6/19), so his Brahms concertos, self-directed from a restored 1859 Blüthner, serve as a master cleanser of old preconceptions and impressions. This is by no means an antiquarian job – or ‘Brahms lite’, to use Richard Taruskin’s pejorative term in the context of Historically Informed Performance – even if Schiff in his contribution to the booklet notes speaks in the well-worn terms of restoring the composer’s oft-neglected indications and remarks. What he and the OAE offer is not so much to do with authenticity as with freshness and ‘detoxification’, something akin to letting the daylight into Miss Havisham’s room and removing the cobwebs from her wedding cake. We come away realising that ‘Brahmsian’ is no antithesis to transparency, intimacy, tenderness or fragility.
As with switching from processed food to fresh ingredients, it may take a while to adjust to the subtleness of the palate, as indeed of the palette – the unadulterated contours, lines and timbres. Here’s the opportunity to accept and relish the vulnerability of the piano as a valid alternative to confrontational muscularity and limelight-hogging. How touching, for example, in the Adagio of the D minor Concerto (No 1) is the orchestra’s tender consoling of the piano’s quietly anguished confessions, as though each has become a character in a romantic novel. Here and throughout, Schiff sustains singing lines and broad phrasing much more naturally than Hardy Rittner with Werner Ehrhardt (also on period instruments, with an 1854 Érard). Schiff’s finale is also far less choppy, sacrificing little or nothing of the lyricism that was the bedrock of his modern-instrument recording with Solti. Indeed, the rather shallow sound of the piano in that recording in many ways creates a more awkward first impression, especially heard against the powerhouse backing of the Vienna Philharmonic.
The unity of purpose between Schiff and the OAE is as much to do with the compatibility of the instruments as with interpretative intent. The remarkably sumptuous natural horn, fully on display at the ceremonious opening of the B flat Concerto (No 2), is ideally complemented by the delectable stringiness (once you are acclimatised) of Schiff’s historic Blüthner. This is one of those instruments that truly has a personality of its own. The parallel- rather than cross-strung bass favours transparency over resonance, while the ‘Blüthner Patent Action’ (distinct from the more resistant roller action that facilitates repetition) allows for a smoother, lighter touch. This, together with the distinctness of registers, gives the piano a chameleon-like blend with the orchestral timbres and colours, granting it a concertante rather than oppositional role, especially in the symphonic unfolding of the Second Concerto. Here Schiff and the OAE avoid the dichotomy between the twin peaks of the first two movements and the more modest outlines of the last two. The buoyant last movement is for once entirely to scale with the rest of the piece. It would be tempting to associate its flirtatious à l’hongroise moments with Schiff’s own roots, but imaginative affinity is above such clichés.
For all their declared faithfulness to the score, Schiff and his team are not slaves to it. Caprice, pliant rubatos and tasteful portamentos are plentiful, always in the service of nobility, elegance and chamber-like dialogue. Much has been said and written about Brahms’s own flexible attitude to rhythm and tempo. Still, eyebrows may rise at the three-stage broadening for the D major largamente in the second movement of the B flat Concerto (from 5'11"), and the subsequent emergency accelerando. Is this change of gear just to accommodate the slithery double octaves in the piano? Is it artistic licence or perhaps something to do with the limitations of the piano action? Has Schiff discovered something in the composer’s manuscript that the rest of us don’t know about? Whatever the case, this is the only passage that struck me as artistically questionable.
I have tried to find a previous recording of the B flat Concerto on period instruments but without success. ECM makes no claim to being first in the field. Be that as it may, something tells me I will find it hard to go back to modern-instrument performances without a degree of culture shock. Too bad. This is a disc that arrives with great expectations and delivers no less great revelations.