mei 2021
A concert at the time of Proust
Théotime Langlois de Swarte & Tanguy de Williencourt
Een werkelijk verrukkelijk en liefdevol uitgevoerd recital, waarbij een privéconcert uit 1907 van Proust wordt nagebootst, waarbij gebruik wordt gemaakt van twee instrumenten met een glorieus karakter en kleur, uitgevoerd in het Musée de la Musique in Parijs.
Op 1 juli 1907 gaf Marcel Proust een privéconcert in het Ritz in Parijs ter ere van Gaston Calmette, redacteur van Le Figaro, die had ingestemd met het accepteren van ‘mijn lange stukken geschriften die weinig in de smaak vielen bij het publiek’, zoals Proust het uitdrukte. Bedoeld voor Fauré als pianist (Proust gaf toe ‘verliefd’ te zijn op zijn muziek), en wiens A majeur Vioolsonate het hoofdwerk zou zijn, verliep de avond niet helemaal volgens plan. Fauré, uitgeput door verplichtingen aan het Conservatorium, trok zich een paar dagen van tevoren terug en stelde zijn maîtresse, Marguerite Hasselmans, voor in zijn plaats voor de Sonate, naast de violist Maurice Hayot. Proust haalde ondertussen zijn vriend de pianist Édouard Risler erbij om de rest van het programma over te nemen, hoewel het erop lijkt dat Risler, tot Prousts ergernis, geen muziek van Reynaldo Hahn, de goede vriend en voormalige geliefde van de schrijver, heeft opgenomen.
Ter gelegenheid van de 150e verjaardag van Prousts geboorte later dit jaar hebben Tanguy de Williencourt en Théotime Langlois de Swarte die avond uit 1907 gereconstrueerd, hoewel hun programma niet helemaal overeenkomt met wat we weten dat er werd gespeeld. Naast de Wagner/Liszt Liebestod nam Risler een transcriptie op van de Meistersinger Ouverture, die hier is weggelaten. Prousts correspondentie met Hahn vermeldt een Chopin Prelude, maar vertelt ons niet welke: de Williencourt kiest voor nr. 15 in Des, de ‘Raindrop’, waarvan de stemmingswisselingen buitengewoon toepasselijk lijken in de context van het recital als geheel. En ter rectificatie van Rislers omissie en erkenning van Prousts relatie met Hahn, wordt het programma geflankeerd door transcripties van twee van diens liederen: ‘À Chloris’ vormt een effectieve liefdesverklaring aan het begin; en ‘L’heure exquise’ wordt een symbolische envoi aan het einde, waarbij de titel misschien veel samenvat van wat we in de tussentijd hebben gehoord.
Het album functioneert op twee niveaus. Ten eerste is het een uitstekend recital op zichzelf. Beide muzikanten bespelen instrumenten uit het Musée de la Musique in Parijs. Langlois de Swarte gebruikt een onlangs gerestaureerde Strad uit 1708, met een donkere, aantrekkelijke, soms bijna bitterzoete toon. De Williencourt bespeelt een Érard uit 1891, een buitengewoon mooi instrument, glorieus helder en gelijkmatig over het hele bereik. Hun uitvoeringen balanceren emotie met technische finesse.
De Fauré Sonate is een en al getroebleerde elegantie en ingetogen passie, de angstige uitbarsting van het openingsdeel wordt in toom gehouden door de verfijning van het spel, het Scherzo suggereert broze, ongemakkelijke humor onder de oppervlakkige schittering, en de dubbelzinnigheden van de finale worden prachtig onthuld en verkend. De spanningen worden losgelaten in de zachte lyriek van Fauré's Berceuse, die onmiddellijk volgt als een effectieve epiloog. De liedtranscripties zijn ondertussen voortreffelijk en teder: 'À Chloris' is in het bijzonder verrukkelijk en opent een hele wereld van verlangen en genegenheid, zelfs zonder de tekst. We zijn ons hier bewust van een prachtig partnerschap, gekenmerkt door een instinctief gevoel van geven en nemen tussen beide spelers, waarbij elk weet wanneer hij zichzelf moet laten gelden en wanneer hij zich moet terugtrekken en de ander voorrang moet geven.
Ruim een derde van het programma bestaat echter uit werken voor solopiano, die de Williencourt centraal stellen en de indruk versterken – die wordt gewekt door zijn bijdrage aan Harmonia Mundi’s cd met Debussy’s late werken (11/18) – dat hij een werkelijk uitstekende pianist is. Hij geeft ons sierlijke, plagende Couperin en onberispelijk beoordeelde, diepgevoelde uitvoeringen van zowel Schumanns ‘Des Abends’ als de ‘Raindrop’ Prelude, waarbij de laatste weemoedig begint maar donker, scherp en zelfs dreigend wordt naarmate hij geleidelijk aan gewicht wint. De Liebestod, die net voor het einde is geplaatst, is ondertussen prachtig gedaan, tegelijk nauwkeurig, extatisch en opwindend seksueel.
Wat het album zo ongelooflijk ontroerend maakt, is de manier waarop het ons meeneemt in Prousts geest. De oneindige subtiliteiten van zijn fictie, die complexe gradaties van gevoel en gevoeligheid blootleggen, vinden hier hun tegenhangers in geluid. Als je het volledig en in de juiste volgorde beluistert, besef je dat Prousts programma, dat bijna onmerkbaar donkerder wordt in stemming naarmate het vordert, zowel in embryonale vorm het emotionele traject van À la recherche du temps perdu suggereert als de opmerkelijke muzikale verbeelding blootlegt die het vormgeeft. De bijna ontmoedigende bijna-juxtapositie van Couperin met Wagner is een indicatie van zijn enorme breedte van referentie. En zijn begrip van de nabijheid in temperament tussen Schumann en Fauré is ronduit verbazingwekkend. Proust beschrijft de Fauré-sonate in Sodome et Gomorrhe als ‘inquiet, tourmenté, schumannesque’, wat het ook is, en precies zo klinkt het hier, dicht bij ‘Des Abends’. Het is een adembenemende, verbazingwekkende plaat, en ik kan hem niet genoeg aanbevelen.
On July 1, 1907, Marcel Proust hosted a private concert at the Ritz in Paris in honour of Gaston Calmette, editor of Le Figaro, who had agreed to accept for publication ‘my long pieces of writing little favoured by the public’, as Proust put it. Intended for Fauré as pianist (Proust admitted to being ‘smitten’ with his music), and whose A major Violin Sonata was to be the main work, the evening did not quite go according to plan. Fauré, exhausted by Conservatoire commitments, withdrew a few days beforehand, proposing his mistress, Marguerite Hasselmans, in his place for the Sonata, alongside the violinist Maurice Hayot. Proust, meanwhile, drafted in his friend the pianist Édouard Risler to take over the rest of the programme, though it would seem that Risler, to Proust’s chagrin, did not include music by Reynaldo Hahn, the writer’s close friend and former lover.
To mark the 150th anniversary of Proust’s birth later this year, Tanguy de Williencourt and Théotime Langlois de Swarte have now reconstructed that evening from 1907, though their programme doesn’t quite replicate what we know was played. In addition to the Wagner/Liszt Liebestod, Risler included a transcription of the Meistersinger Overture, omitted here. Proust’s correspondence with Hahn mentions a Chopin Prelude but doesn’t tell us which: de Williencourt opts for No 15 in D flat, the ‘Raindrop’, its shifts in mood seeming extraordinarily apt in the context of the recital as a whole. And in rectification of Risler’s omission and acknowledgement of Proust’s relationship with Hahn, the programme is flanked by transcriptions of two of the latter’s songs: ‘À Chloris’ forms an effective declaration of love at the start; and ‘L’heure exquise’ becomes a symbolic envoi at the close, its title summing up, perhaps, much of what we have heard in the intervening time.
The album functions on two levels. First, it’s an outstanding recital in its own right. Both musicians play instruments from the Musée de la Musique in Paris. Langlois de Swarte uses a recently restored 1708 Strad, with a dark, appealing, at times almost bittersweet tone. De Williencourt plays an 1891 Érard, an extraordinarily beautiful instrument, gloriously clear and even throughout its range. Their performances balance emotion with technical finesse throughout.
The Fauré Sonata is all troubled elegance and understated passion, the anxious outpouring of the opening movement held in check by the refinement of the playing, the Scherzo suggesting brittle, uneasy humour beneath the surface brilliance, and the ambiguities of the finale beautifully revealed and explored. Its tensions are released into the gentle lyricism of Fauré’s Berceuse, which follows on immediately as an effective epilogue. The song transcriptions, meanwhile, are exquisite and tender: ‘À Chloris’, in particular, is ravishing, opening up a whole world of desire and affection, even without its text. We’re conscious of a wonderful partnership here, characterised by an instinctive sense of give and take between both players, with each knowing when to assert himself and when to draw back and give the other precedence.
Well over a third of the programme, though, consists of works for solo piano, bringing de Williencourt centre stage, and reinforcing the impression – made by his contribution to Harmonia Mundi’s disc of Debussy’s late works (11/18) – of his being a truly outstanding pianist. He gives us graceful, teasing Couperin and immaculately judged, deeply felt performances of both Schumann’s ‘Des Abends’ and the ‘Raindrop’ Prelude, the latter opening wistfully but turning dark, incisive, even menacing as it gradually gathers weight. The Liebestod, meanwhile, placed just before the close, is marvellously done, at once exactingly precise, ecstatic and thrillingly sexual.
What makes the album so incredibly moving, though, is the way it takes us into Proust’s mind. The infinite subtleties of his fiction, teasing out complex gradations of feeling and sensibility, find their counterparts in sound here. Listening to it complete and in the correct running order, you realise that Proust’s programme, almost imperceptibly darkening in mood as it goes, both suggests in embryo the emotional trajectory of À la recherche du temps perdu and lays bare the remarkable musical imagination that informs it. The almost daunting near-juxtaposition of Couperin with Wagner is indicative of his tremendous breadth of reference. And his understanding of the closeness in temperament between Schumann and Fauré is little short of astounding. Proust describes the Fauré Sonata in Sodome et Gomorrhe as ‘inquiet, tourmenté, schumannesque’, which is precisely what it is, and precisely how it sounds here, in close proximity to ‘Des Abends’. It’s a breathtaking, astonishing disc, and I cannot recommend it too highly.