februari 2021
Rachmaninoff: Symphony No. 1 & Symphonic Dances
The Philadelphia Orchestra o.l.v. Yannick Nézet-Séguin
In het vorige nummer onderzochten we de erfenis van Rachmaninov en het Philadelphia Orchestra, en Yannick Nézet-Séguin bewijst dat hij niet alleen een briljant bewaarder is, maar ook een dirigent die een eigen tijdperk creëert.
De buitengewone erfenis rondom Rachmaninov en Philadelphia kan niet worden onderschat. Dat hij de Derde symfonie en Symfonische dansen componeerde met het geweldige orkest van de stad in gedachten, getuigt van hoe hun geluid hem in vervoering bracht. Vooral het strijkersgeluid speelde niet alleen een rol in de precisie en weelde van zijn schrijven, maar belangrijker nog, in de obsessiviteit en inherente duisternis ervan. Onder Rachmaninov-kenners en -verzamelaars zijn de Eugene Ormandy-opnamen van de twee hier gepresenteerde stukken – het begin en het einde van zijn legendarische reis – vrijwel onaantastbaar gebleven.
Maar er is een nieuw kind (relatief gesproken) aan het stuur van dit orkest en zijn vermogen om in die erfenis te graven en tegelijkertijd de verbluffende innovatie ervan te vernieuwen, zorgt voor een opwindende nieuwigheid. Yannick Nézet-Séguins verslag van de getroebleerde Eerste symfonie is inderdaad net zo verrassend en opwindend als alles wat ik heb gehoord sinds dat veelgeprezen Ormandy-verslag. Je begint te beseffen waarom Glazunovs naar verluidt miserabele eerste uitvoering het stuk elke hoop op vroeg succes ontnam. In de verkeerde handen kan het stuk grillig klinken, met name de lyrische overpeinzingen haperend en halfgevormd. Ik denk vooral aan de tweede themagroep in het eerste deel, dat onder Nézet-Séguin werkelijk klinkt als een creatie van het moment – een maat-voor-maat improvisatie geboren uit grote droefheid. Het is een heel bijzonder soort melancholie dat Rachmaninov projecteert en in de flikkerende, sepia-getinte onzekerheid van het langzame deel – hier prachtig gerealiseerd, met elke solo houtblazer die zijn eigen verhaal vertelt – begin je te beseffen hoe radicaal dit stuk streeft te zijn.
Het alomtegenwoordige viernotenmotief dat elke beweging voorafgaat als een voorteken van tragedie, komt hier scherp naar voren en de ritmische imperatief van de uitvoering (en de fantastische scherpzinnigheid van het strijkersspel, vaak geleid door altviool) overtreft Rachmaninovs obsessieve afhankelijkheid van fugatische teksten om het verhaal vooruit te helpen. Er is een helderder triomfalisme dat lonkt in de bekende fanfares die de finale inluiden, maar altijd die zware onderstroom die dingen naar beneden trekt. Luister maar eens naar de onstuimige zwaai van het tweede onderwerp, de glans op de violen die de verzadigende duisternis eronder verloochent.
Het hoogtepunt van de angst van de Eerste symfonie - direct na die bepalende crash van de tamtam - komt met de enorme climaxbrug naar de coda waar Nézet-Séguin echt een stortvloed aan koperen dissonantie opstapelt. Absoluut opwindend. Het enige dat overblijft is de obsessieve herhaling van het viernotenmotief en twee vreselijk nadrukkelijke slotakkoorden die het in zijn sporen stoppen.
Rachmaninovs laatste orkestwerk – Symfonische Dansen – ziet er op en naast de pagina zo anders uit en klinkt zo anders, en het sleutelwoord in Nézet-Séguins lezing is ‘Dansen’. De opgewekte ritmes, de impuls zijn opnieuw de sleutel – maar onder de oppervlakte fonkeling en ritmische opwaartse kracht zit een substraat van spijt en wanhoop. Wat eronder ligt is een nauwelijks verborgen kroniek van de beproevingen en ontberingen van de componist. De altsax in het hart van de eerste dans – het favoriete instrument van de 20e eeuw voor ‘de blues’ – stinkt naar heimwee, maar het is het citaat uit de Eerste Symfonie in de coda, nu getransfigureerd om een soort warme omhelzing te worden, dat echt binnenkomt: een weemoedige laatste lach die in de keel grijpt, maar desalniettemin stralend.
Onnodig te zeggen dat de spookachtige betovering van de centrale wals ‘Philadelphia Central’ is – waar het orkest leeft en ademt. Op de een of andere manier zijn alle kwaliteiten van het Rachmaninov/Ormandy-tijdperk teruggekeerd om een soort vervaagde weelde te creëren. Ik ben dol op de manier waarop het walsthema in de laatste terugkeer – prachtig beheerd in magische pianissimo door Nézet-Séguin en het orkest – zichzelf nauwelijks van de vloer kan hijsen, zo zwaar is zijn last.
Achtervolgd door zijn demonen in de finale, is deze haast om te oordelen, rit naar de afgrond, voorspelbaar virtuoos. Maar het zijn de scherpe angsten van het middendeel die men zich herinnert. Die passage waarin de basklarinet ons verlegen in zijn vertrouwen trekt, is bijzonder somber, als een glimp in Rachmaninovs ziel.
Nézet-Séguin kiest voor de langdurige resonantie van de tamtam helemaal aan het einde – een directe parallel met dat pre-coda moment in de Eerste symfonie. Natuurlijk kun je dit effectief doen zonder dat er publiek aanwezig is – anders is het heel moeilijk om het onvermijdelijke applaus te onderdrukken. Maar ik heb nog steeds mijn twijfels of dit is wat Rachmaninov echt wilde. Zeker, de genoteerde waarde van de tamtam-slag hangt een haartje boven de rest van het orkest – maar hij schrijft nadrukkelijk niet laissez vibrer over de laatste tamtam-slag zoals hij een paar maten eerder doet. Ik moet zeggen dat ik de brutaliteit van een abrupte afbreking prefereer. Toch een ronduit verbluffend album
There can be no underestimating the extraordinary legacy surrounding Rachmaninov and Philadelphia. That he composed the Third Symphony and Symphonic Dances with the city’s great orchestra in mind is testament to how their sound intoxicated him. The string sound in particular played into not just the precision and opulence of his writing but more importantly its obsessiveness and inherent darkness. Among Rachmaninov cognoscenti and collectors alike, the Eugene Ormandy recordings of the two pieces featured here – the beginning and end of his fabled journey – have remained pretty unassailable.
But there’s a new kid (relatively speaking) in the driving seat of this orchestra and his ability to dig into that legacy while renewing its startling innovation makes for an exciting newness. Indeed, Yannick Nézet-Séguin’s account of the troubled First Symphony is as surprising and as thrilling as any I have heard since that much-lauded Ormandy account. One starts to realise why Glazunov’s reputedly miserable first performance denied it any hope of early success. In the wrong hands the piece can sound fitful, its lyric musings in particular halting and half-formed. I am thinking especially of the second subject group in the first movement, which under Nézet-Séguin truly sounds like a creation of the moment – a bar-by-bar extemporisation born of great sadness. It’s a very particular kind of melancholy that Rachmaninov projects and in the flickering, sepia-tinted uncertainty of the slow movement – exquisitely realised here, with every solo woodwind telling a story of its own – you start to realise how radical this piece is striving to be.
The all-pervasive four-note motif prefacing every movement like a portent of tragedy stands out in sharp relief here and the rhythmic imperative of the performance (and fabulous incisiveness of the string-playing, often viola-led) papers over Rachmaninov’s obsessive dependency on fugal writing to move the narrative forwards. There’s a brighter triumphalism beckoning in the familiar fanfares that kick off the finale but always this weighty undertow dragging things down. Just listen to the impetuous sweep of the second subject, the shine on the violins belying the saturating darkness beneath.
The culmination of the First Symphony’s anxiety – immediately following that defining crash of the tam-tam – comes with the huge climactic bridge into the coda where Nézet-Séguin really piles on a welter of brassy dissonance. Absolutely thrilling. All that remains is the obsessive repetition of the four-note motif and two horribly emphatic final chords that stop it in its tracks.
Rachmaninov’s final orchestral work – Symphonic Dances – looks and sounds so different on and off the page, and the operative word in Nézet-Séguin’s reading is ‘Dances’. The sprung rhythms, the impetus are again key – but beneath the surface sparkle and rhythmic buoyancy is a substratum of regret and despair. What lies beneath is a barely concealed chronicle of the composer’s trials and tribulations. The alto sax at the heart of the first dance – the 20th century’s instrument of choice for ‘the blues’ – reeks of homesickness but it’s the quotation from the First Symphony in the coda, transfigured now to become something of a warm embrace, that really hits home: a wistful last laugh catching in the throat but luminous nonetheless.
Needless to say, the spectral enchantment of the central Waltz is ‘Philadelphia Central’ – where the orchestra lives and breathes. Somehow or other all the qualities of the Rachmaninov/Ormandy era have spirited their way back to create a kind of faded opulence. I absolutely love the way that in the final return of the waltz theme – beautifully managed in magical pianissimo by Nézet-Séguin and the orchestra – it can barely drag itself off the floor, so heavy is its burden.
Pursued by his demons in the finale, this rush to judgement, ride to the abyss, is predictably virtuoso. But it is the keening anxieties of the middle section that one remembers. That passage where bass clarinet draws us shyly into its confidence is especially bleak, like a glimpse into Rachmaninov’s very soul.
Nézet-Séguin opts for the prolonged resonance of the tam-tam at the very close – a direct parallel with that pre-coda moment in the First Symphony. Of course, you can do this effectively without an audience present – very hard otherwise to stifle the inevitable applause. But I still have my doubts that this is what Rachmaninov really wanted. For sure the notated value of the tam-tam stroke overhangs the rest of the orchestra by a whisker – but pointedly he does not write laissez vibrer over the final tam-tam stroke as he does a couple of bars earlier. I have to say I prefer the brutality of an abrupt cut-off. Even so, an altogether stunning album