januari 2021

Plaisirs illuminés

Patricia Kopatchinskaja & Camerata Bern

Een karakteristiek doordacht programma van violiste Patricia Kopatchinskaja, dat, zoals zij het zelf zegt, tevens een showcase biedt van de kwaliteiten van de Camerata Bern.

‘Deze cd laat de kwaliteiten van Camerata Bern zien, waarmee ik al een aantal jaar samenwerk’, schrijft Patricia Kopatchinskaja in een boekje voor dit nieuwe album met haar vaste medewerkers, en in zekere zin gaat het inderdaad net zozeer over hen als over haar. Twee van de belangrijkste werken waren opdrachten van Camerata: Sándor Veress’ Musica concertante werd in 1966 geschreven voor het nieuw gevormde ensemble (Veress, een balling uit zijn geboorteland Hongarije, woonde en gaf les in Bern); Francisco Coll’s Les plaisirs illuminés, een dubbelconcert voor Kopatchinskaja en Sol Gabetta, werd vorig jaar in première gebracht door Camerata in Duitsland. Ze worden gescheiden door Ginastera’s prachtige Concerto voor strijkers en miniaturen van Bartók, Veress’ leraar, en zijn leerlingen Kurtág en Ligeti.

Musica concertante en Ginastera’s Concerto zijn beide concerti grossi, waardoor Kopatchinskaja de rol van concertante solist, sectieleider en zelfs dirigent op zich kan nemen, aangezien beide werken, volgens de traditie van Camerata Bern, zonder dirigent worden uitgevoerd. Als zodanig maakt ze deel uit van een ensemble van gelijken en het spel is overal superieur in focus, precisie en concentratie. Bartóks invloed is groot in beide werken, hoewel Veress’ uitgeklede, Bach-achtige soberheid contrasteert met Ginastera’s flamboyance. De centrale ‘Méditation’ van Musica concertante bereikt emotionele diepgang met de meest spaarzame middelen. Concerto voor strijkers culmineert in een Finale furioso met boventonen van De wonderbaarlijke mandarijn die gewoonweg opwindend is.

Les plaisirs illuminés ontleent zijn titel aan een schilderij uit 1929 van Salvador Dalí, dat verband houdt met de Dalí/Buñuel-film Un chien andalou (het werd gereproduceerd in de eerste gepubliceerde editie van het draaiboek), en Colls complexe texturen hebben een glinsterende, stroperige kwaliteit die qua klank de ongemakkelijke gladheid van Dalí's werk benadert. Het drijft Kopatchinskaja en Gabetta tot hun technische en expressieve grenzen in een reeks nauw verweven, ritmisch nauwkeurige dialogen, onderbroken door echo's van Berg en flamenco. Centraal staat een prachtig 'Wiegenlied' dat het eerste van de twee langzame delen vormt en de emotionele kern van het werk vormt. Het werd te moeilijk geacht om uit te voeren zonder dirigent, dus Coll dirigeert het zelf met bewonderenswaardige zorg.

De miniaturen laten Kopatchinskaja ondertussen duetten en trio's spelen met Camerata-solisten met ingetogen behendigheid, en ze heeft ook twee effectieve toegiften. Coll's LalulaLied, geschreven om door haar te zingen en te spelen, zet onzincoupletten van Christian Morgenstern neer als een reeks ululaties die zweven in het zenuwslopende gebied tussen kinderachtigheid en waanzin. De tweede, Camerata's Birds, is een improvisatie die het geluid van vogelgezang reproduceert met een naturalisme dat buitengewoon is en, zoals zoveel op dit album, volkomen hypnotiserend.

‘This CD showcases the qualities of the Camerata Bern, with which I have worked for several years now’, Patricia Kopatchinskaja writes in a booklet note for this new album with her regular collaborators, and in some ways it is indeed as much about them as about her. Two of the main works were Camerata commissions: Sándor Veress’s Musica concertante was written for the newly formed ensemble in 1966 (Veress, an exile from his native Hungary, lived and taught in Berne); Francisco Coll’s Les plaisirs illuminés, a double concerto for Kopatchinskaja and Sol Gabetta, was premiered by the Camerata in Germany last year. They’re separated by Ginastera’s wonderful Concerto for Strings and miniatures by Bartók, Veress’s teacher, and his pupils Kurtág and Ligeti.

Musica concertante and Ginastera’s Concerto are both concerti grossi, which allows Kopatchinskaja to take on the roles of concertante soloist, section leader and indeed director, as both works, following Camerata Bern tradition, are given without a conductor. As such, she is very much part of an ensemble of equals, and the playing throughout is superb in its focus, precision and concentration. Bartók’s influence looms large over both works, though Veress’s pared-down, Bach-like austerity contrasts with Ginastera’s flamboyance. The central ‘Méditation’ of Musica concertante achieves emotional profundity through the sparsest of means. Concerto for Strings culminates in a Finale furioso with overtones of The Miraculous Mandarin that is simply electrifying.

Les plaisirs illuminés, meanwhile, takes its title from a 1929 painting by Salvador Dalí, linked to the Dalí/Buñuel film Un chien andalou (it was reproduced in the first published edition of the shooting script), and Coll’s complex textures have a glistening, viscous quality that approximates in sound the uneasy slipperiness of Dalí’s work. It pushes Kopatchinskaja and Gabetta to their technical and expressive limits in a sequence of closely woven, rhythmically exacting dialogues, punctuated by echoes on occasion of Berg and flamenco. At its centre is a beautiful ‘Wiegenlied’ that forms the first of its two slow movements and the work’s emotional kernel. It was considered too difficult to perform without a conductor, so Coll conducts it himself with admirable care.

The miniatures, meanwhile, find Kopatchinskaja playing duets and trios with Camerata soloists with understated dexterity, and she also has two effective encores. Coll’s LalulaLied, written for her to sing as well as play, sets nonsense verse by Christian Morgenstern as a series of ululations that hover in unnerving territory between childishness and mania. The second, Camerata’s Birds, is an improvisation that reproduces the sound of birdsong with a naturalism that is extraordinary and, like so much on this album, completely mesmerising.