juli 2022

Messiaen: Vingt Regards sur l'Enfant-Jésus

Bertrand Chamayou

Een diep spirituele reis door een diep spiritueel werk, een zeer persoonlijk project van onze recente Recording of the Year-winnende pianist, waarover je meer kunt lezen in het julinummer.

Het is altijd een sensatie en een voorrecht om terug te keren naar Messiaens machtige meesterwerk. En dit nieuwe meesterwerk zette me aan het denken over muzikale nalatenschap. Zonder het ultieme voorbeeld van Yvonne Loriod – Messiaens muze, kampioen en latere vrouw – wie weet hoe goed Vingt Regards het had gedaan? En zij op haar beurt onderwees en inspireerde de volgende generatie kunstenaars, waaronder Pierre-Laurent Aimard.

Sindsdien heeft een jongere generatie het stuk als eigen werk omarmd – waaronder Steven Osborne, Martin Helmchen en nu Bertrand Chamayou. In zijn boekje mijmert hij over het onderwerp mystiek en vertelt hij ontroerend hoe zijn ontdekking van het stuk als jongen levensveranderend bleek.

En Chamayou doet iets inspirerends door Vingt Regards te omlijsten met Messiaen-eerbetonen. Ik was sceptisch, vooral over het hebben van iets na de laatste Regard, maar hij heeft me overtuigd. Anthony Cheungs stuk zet de boel in beweging, terwijl zijn keuzes van het voortreffelijke Kurtág (zo klein als de Messiaen episch is) en Harveys oorverdovende Tombeau de Messiaen geïnspireerd bleken. De productiewaarden zijn ook eersteklas – het is geen geringe prestatie om zo'n breed pianogeluid en dynamiek zo waarheidsgetrouw vast te leggen en de Steinway-technicus verdient een oprecht applaus.

Hoe kunnen we deze uitvoering samenvatten? Vanaf het begin is er een gemakkelijke flow in zijn tempo's, opvallend sneller in de opening Regard dan Helmchen of Osborne, en qua effect dicht bij Aimard en de nog snellere Loriod, hoewel Chamayou daarin een subtieler scala aan kleuren naar voren haalt. De drie decennia die hij in het gezelschap van deze muziek heeft doorgebracht, hebben zich briljant uitbetaald, niet in de laatste plaats in de manier waarop hij de bouwstenen onthult waaruit dit machtige meesterwerk is gegoten – het 'Theme of God', 'Theme of the Star and of the Cross' en 'Theme of Chords'. Ze functioneren als Wagneriaanse leitmotieven, en Chamayou is een meester in het aanwijzen ervan zonder de inherente complexiteit en rijkdom van texturen te verstoren.

Wat vooral indruk maakt, is hoe diepgaand genuanceerd zijn spel is – door de soms conflicterende elementen in evenwicht te houden: in het vierde Regard, bijvoorbeeld, de ‘Gaze of the Virgin’, wiegt Chamayou je in slaap met de zachtheid van zijn spel, terwijl hij ook een verontrustend obsessieve kwaliteit overbrengt. In het vijfde (‘Gaze of the Son upon the Son’), zelfs als hij niet helemaal kan tippen aan Osbornes gedurfde gedempte spel, is de manier waarop hij het vogelgezang introduceert met zo’n improvisatorisch elan prachtig beoordeeld. In het zesde, ‘By Him was everything made’, laat Chamayou zich echt gaan, qua tempo vergelijkbaar met Osborne maar scherper; Loriod lijkt op dit punt bijna langzaam te oefenen.

De 10e Regard (‘Gaze of the Spirit of Joy’) is zo snel en woest als ik hem ooit heb gehoord – Chamayou’s virtuositeit altijd in dienst van de muziek. Dit wordt gevolgd door een Regard die op een werkelijk ontzagwekkende manier begint, maar met het meest etherische geëtste filigraan. Af en toe wilde ik iets meer ontzagwekkends in effect – Osborne wordt gewaagd uitgerekt in de beroemde 15e (‘The Kiss of the Infant Jesus’), maar het werkt vanwege zijn pure focus. Chamayou, vloeiender, is ongetwijfeld hoog op vreugde.

Maar de manier waarop Chamayou verbanden tussen de nummers voelt om het verhaal in stand te houden, is ongeëvenaard. Het 18e Regard stort zich met een zeldzame emotionele impact van het rustige en hooggelegen nr. 17 de diepte in, terwijl hij ons van het voorlaatste Regard (‘Ik slaap, maar mijn hart houdt de wacht’) meeneemt naar het epische slotstuk (‘Gaze of the Church of Love’) met een focus en ongebreidelde emotionaliteit die onderstrepen dat deze reis voor Chamayou een geheel persoonlijke is, en daardoor des te krachtiger.

It’s always a thrill, and a privilege, to return to Messiaen’s mighty masterpiece. And this new one got me thinking about musical legacy. Without the supreme example of Yvonne Loriod – Messiaen’s muse, champion and later wife – who knows how well Vingt Regards might have fared? And she in turn taught and inspired the next generation of artists, Pierre-Laurent Aimard among them.

Since then, a younger generation has adopted the piece as its own – notable among them Steven Osborne, Martin Helmchen and now Bertrand Chamayou. In his booklet he ponders the subject of mysticism and talks movingly of how his discovery of the piece as a boy proved life changing.

And Chamayou does something inspired in bookending Vingt Regards with Messiaen homages. I was sceptical, particularly about having anything after the final Regard, but he won me over. Anthony Cheung’s piece sets things in lively motion, while his choices of exquisite Kurtág (as tiny as the Messiaen is epic) and Harvey’s ear-bending Tombeau de Messiaen turned out to be inspired. The production values are first rate, too – it’s no mean feat to have captured such a wide-ranging piano sound and dynamic so truthfully and the Steinway technician deserves heartfelt applause.

How to sum up this performance? From the start there’s an easy flow to his tempos, notably faster in the opening Regard than Helmchen or Osborne, and close in effect to Aimard and the even speedier Loriod, though within that Chamayou draws out a more subtle array of colours. The three decades he has spent in the company of this music have paid off brilliantly, not least in the way he reveals the building blocks from which this mighty masterpiece is cast – the ‘Theme of God’, ‘Theme of the Star and of the Cross’ and ‘Theme of Chords’. They function rather like Wagnerian leitmotifs, and Chamayou is a master of pointing them out without disturbing the inherent complexity and richness of textures.

Above all, what impresses is how profoundly nuanced his playing is – holding the sometimes conflicting elements in balance: in the fourth Regard, for instance, the ‘Gaze of the Virgin’, Chamayou lulls you with the softness of his playing, while also conveying a disquietingly obsessive quality. In the fifth (‘Gaze of the Son upon the Son’), even if he can’t quite match Osborne’s daringly hushed playing, the way he introduces the birdsong with such an improvisatory élan is beautifully judged. In the sixth, ‘By Him was everything made’, Chamayou truly lets rip, similar in tempo to Osborne but more trenchant; Loriod, by comparison, almost seems to be doing slow practice at this point.

The 10th Regard (‘Gaze of the Spirit of Joy’) is as fast and furious as I’ve ever heard it – Chamayou’s virtuosity always at the service of the music. This is followed by a Regard that sets off in truly awestruck manner, yet with the most ethereally etched filigree. Just occasionally I wanted something more awestruck in effect – Osborne is daringly drawn out in the famous 15th (‘The Kiss of the Infant Jesus’) but it works because of his sheer focus. Chamayou, more flowing, is undoubtedly high on joy, though.

But the way Chamayou senses connections between the numbers to maintain the narrative is second to none. The 18th Regard tumbles from the quiet and high-lying No 17 into the depths with rare emotional impact, while he takes us from the penultimate Regard (‘I sleep, but my heart keeps watch’) into the epic closing one (‘Gaze of the Church of Love’) with a focus and unfettered emotionalism that underline the fact that for Chamayou this journey is an entirely personal one, and all the more powerful for it.