mei 2022
Beethoven: Diabelli Variations
Mitsuko Uchida
Deze onthullende opname van de Diabelli Variations – Mitsuko Uchida’s eerste soloalbum in bijna tien jaar – valt op als een oogverblindende toevoeging aan de rijke interpretatieve geschiedenis van dit werk. Een schitterende uitgave. (Gramophone)
In Uchida's rustig in evenwicht gehouden handen is het tegelijkertijd het hoogtepunt van een vermakelijke omweg en de opening van een geheel nieuw vergezicht. Het ongeëvenaarde spel van Uchida is hiervoor gemaakt.
Ik vraag me af of Diabelli's onschuldige thema ooit zo'n scherp profiel heeft gekregen? De versieringen zijn fractioneel verlengd, zodat we de verwantschap opmerken wanneer we de triolen opgaande tellen van Var 11 bereiken; er is een lichte maar duidelijke cesuur tussen de eerste twee frases (niet bij de herhaling, om elke verdenking van manierisme te vermijden); de off-beat sforzandos worden benadrukt en de down-beats worden bijna onhoorbaar uitgefraseerd; de enkele piano noten in de tweede helft krijgen een fractie van de omringende lucht, met een uitstekend geestig effect. De eerste variatie is niet minder knap gebeeldhouwd, wat een schijn-pomposo karakter naar voren brengt: deze keer staan de eerste twee frases iets dichter bij elkaar dan genoteerd (alleen de eerste keer); de achtste opgaande tellen zijn resoluut volwaardig en 'barbaars' geëgaliseerd in dynamische kracht; de achtste rusten in de tweede helft worden speels gevarieerd.
Geen enkele variatie gaat voorbij zonder een subtiele verlichting van timing, articulatie of innerlijke dialoog. Hoe plagerig brengt Uchida het leggiermente van de tweede variatie naar voren; hoe warm is haar dolce in Vars 3 en 4, en hoe heerlijk meegevend hun cadensen; hoe helder is haar contrapunt in Var 4 en hoe ideaal gecontroleerd is de toename van piano naar forte; hoe perfect gewogen zijn de dynamische contrasten in Var 5; hoe magnifiek stevig is de serioso Var 6, maar ook hoe ingewikkeld is Uchida's reactie op de wendingen en bochten van de tweede helft; hoe orkestraal vertolkt ze de sforzandos van Var 7 en hoe effectief zijn de fractionele vertragingen die ze op sommige van hen toepast; hoe ontroerend laat ze het teruggetrokken dolce e teneramente van Var 8 naar Schumann neigen; hoe veerkrachtig zijn de acciaccaturas (zoals in het thema, fractioneel verlengd) van Var 9, hoe nauwgezet de dynamiek en hoe heerlijk gevarieerd in de herhaling van de tweede helft (is dat een ingevuld linkerhandakkoord aan het einde – nou, waarom niet?).
Dan neemt Uchida een langere pauze, om de bredere structuur van het stuk te helpen articuleren en het oor de kans te geven om te ademen (om het zo maar te zeggen). En we zijn terug met de trioolvariant van de eerste versieringen voor Var 11, waarvan de eerste imitaties nog boeiender worden gemaakt door hun fractionele extra ruimte en die ons leiden naar een doordachte ordening van innerlijke kracht in Var 12.
Denk niet dat er een ‘maar’ komt. Of als die er is, is het van een vragende soort: is het mogelijk om te intens of te interessant te zijn in deze variaties? Zou dat afbreuk kunnen doen aan het bredere plaatje of de aandacht van de muziek naar de uitvoerder kunnen trekken? Nou, dat zou zo kunnen zijn in de handen van een mindere artiest. Maar zoals ik heb geprobeerd aan te tonen, is alles wat speciaal is in Uchida's spel nauw verbonden met de markeringen in de partituur, en ook met de bredere onderliggende architectuur. Vindt u de leestekens aan het begin van Var 23 niet mooi? Oké, maar kijk eens naar de genoteerde rusten …
Terwijl Uchida Beethoven volgt in steeds bizarrere contrastgebieden – zoals tussen de nu marginaal afgekapte stiltes maar verlengde marsritmes van Var 13 en de ernst van Var 14; of tussen het vederlichte presto scherzando van Var 15 en het uitbundige etudepaar van Vars 16 en 17; of tussen de grillige tempowisselingen van Var 21 en de lachwekkende wendingen van de Don Giovanni-citerende Var 22 – dus haar schijnbaar onbegrensde bronnen van kleur en karakterisering dienen de partituur getrouw. Als haar uitvoering overkomt als een adembenemend extravagante vertoning van intellect en verbeelding, dan is dat omdat dit Beethovens muziek is.
Het is pijnlijk om niet in staat te zijn om in elke variatie te gaan en de wonderen van techniek en gedachte die erin zijn gestoken te vieren. Iemand zou een dissertatie kunnen schrijven over alleen Uchida's keuzes voor de lengte van noten en de scheiding van frases. Nogmaals, is dat een symptoom van kieskeurigheid of overberekening? Niet in mijn boek, hoewel als je allergisch bent voor pianospel met een hoge impact, je haar sforzandos misschien te veel van het goede vindt (maar goed, de partituur staat vol met dergelijke instructies, dus waarom zou je er niet het beste van maken?).
Ik moet alleen bevestigen dat Uchida's reactie op de innerlijkheid van de latere variaties, beginnend met Var 20, net zo verrukt is als haar uitvoering van de carnavaleske juxtaposities van de vroege variaties meeslepend is. De verwantschap met de Arietta van de Op 111 Sonate, waar Misha Donat de aandacht op vestigt in zijn mooie boekje essay, wordt volledig tot zijn recht laten komen.
De helderheid en warmte van de opname (van Snape Maltings) is net zo opmerkelijk als het spel. Het was nogal verrassend om terug te gaan naar mijn Kovacevich CD uit 1968 (Philips, 1/69, 8/90) - een lang gekoesterde referentieversie, niet alleen voor mij - en te ontdekken hoe gedateerd de geluidskwaliteit nu lijkt. Maar ik moet even bijkomen voordat ik nuchtere vergelijkingen kan maken. Voorlopig is de ontmoeting met Uchida's Diabellis gewoon te oogverblindend.
Has Diabelli’s innocent theme ever been given such a sharp profile, I wonder? The grace notes are fractionally elongated, so that when we reach the triplet up-beats of Var 11 we pick up the affinity; there is a slight but clear caesura between the first two phrases (not on the repeat, so as to avoid any suspicion of mannerism); the off-beat sforzandos are emphasised and the down-beats phrased off to near inaudibility; the single piano notes in the second half are given a fraction of surrounding air, to excellently witty effect. The first variation is no less cannily sculpted, bringing out a mock-pomposo character: this time the first two phrases are slightly closer together than notated (first time only); the quaver up-beats are resolutely full-length and ‘philistinely’ equalised in dynamic force; the quaver rests in the second half are playfully varied.
No variation passes without some subtle illumination of timing, articulation or inner dialogue. How teasingly Uchida brings out the leggiermente of the second variation; how warm is her dolce in Vars 3 and 4, and how deliciously yielding their cadences; how lucid is her counterpoint in Var 4 and how ideally controlled its increase from piano to forte; how perfectly weighted are the dynamic contrasts in Var 5; how magnificently sturdy is the serioso Var 6, yet also how intricate is Uchida’s response to the twists and turns of the second half; how orchestrally she voices the sforzandos of Var 7 and how effective are the fractional delays she applies to some of them; how touchingly she allows the withdrawn dolce e teneramente of Var 8 to lean towards Schumann; how resilient are the acciaccaturas (as in the theme, fractionally prolonged) of Var 9, how scrupulous the dynamics and how deliciously varied in the repeat of the second half (is that a filled-out left-hand chord at the end – well, why not?).
Then Uchida takes a longer pause, to help articulate the broader structure of the piece and give the ear a chance to breathe (so to speak). And we are back with the triplet variant of the initial grace notes for Var 11, its initial imitations made all the more captivating by their fractional extra space and leading us into a thoughtful marshalling of inner strength in Var 12.
Don’t think that there is a ‘but’ coming. Or if there is, it is of an interrogative kind: is it possible to be too intense or too interesting in these variations? Might that detract from the broader picture or draw attention from the music on to the performer? Well, it might be so in the hands of a lesser artist. But as I have tried to show, everything that is special in Uchida’s playing is closely allied to the markings in the score, as it is, too, to the broader underlying architecture. You don’t like the punctuations at the beginning of Var 23? OK, but take a look at the notated rests …
As Uchida follows Beethoven into ever more bizarre reaches of contrast – as between the now marginally truncated silences but elongated march rhythms of Var 13 and the gravity of Var 14; or between the featherlight presto scherzando of Var 15 and the exuberant étude-pair of Vars 16 and 17; or between the mercurial tempo-shifts of Var 21 and the laugh-out-loud twists and turns of the Don Giovanni-quoting Var 22 – so her seemingly limitless resources of colour and characterisation faithfully serve the score. If her performance comes across as a breathtakingly extravagant display of intellect and imagination, that’s because this is what Beethoven’s music is.
It is painful not to be able to go into every single variation and celebrate the marvels of technique and thought that have gone into them. Someone could write a dissertation just on Uchida’s choices for length of notes and phrase-separation. Again, is that a symptom of fussiness or over-calculation? Not in my book, though if you are allergic to high-impact pianism, you might find her sforzandos too much of a good thing (but then, the score is peppered with such instructions, so why not make the most of them?).
I should just confirm that Uchida’s response to the inwardness of the later variations, starting with Var 20, is as rapt as her delivery of the carnivalesque juxtapositions of the early ones is riveting. The kinship with the Arietta of the Op 111 Sonata, to which Misha Donat draws attention in his fine booklet essay, is given full value.
The clarity and warmth of the recording (from Snape Maltings) is as remarkable as the playing. It was rather startling to go back to my 1968 Kovacevich CD (Philips, 1/69, 8/90) – a long-treasured reference version, not only for me – and to find how dated the sound quality now seems. But I need to recover for a while before I can make level-headed comparisons. For the time being, the encounter with Uchida’s Diabellis is just too dazzling.