februari 2022
Beethoven: Symphonies 6-9
Le Concert des Nations o.l.v. Jordi Savall
Dit is een opwindende, fysieke, indringend muzikale en verkwikkende, levendige reeks van symfonieën van Beethoven, en een triomfantelijke tweede helft van de volledige cyclus van dirigent Jordi Savall.
Chapeau voor Jordi Savall en Le Concert des Nations. De pandemie vertraagde de voltooiing van hun Beethoven-symfoniecyclus, maar ze kwamen er vechtend uit. Zodra de omstandigheden in Spanje het toelieten, riep het orkest – 35 spelers van Le Concert des Nations, waaronder enkele langzittende leden, plus ongeveer 20 jonge spelers uit heel Europa – hun ‘Akademies’ weer bijeen, intensieve zesdaagse periodes van repetities, concerten en opnamesessies, en spijkerden ze de Zesde en Zevende in juli 2020 vast. De Achtste werd in oktober 2020 in Wrocław opgenomen, maar de Negende daar werd gedwarsboomd toen vier leden van het koor positief testten op Covid op de dag dat ze het laatste deel zouden opnemen. Verschillende andere artiesten, waaronder Savall zelf, kregen het toen ook, wat leidde tot de annulering van de rest van hun geplande Europese tournee (‘een artistieke en financiële catastrofe’, schrijft de dirigent). Onvervaard probeerden ze de Negende in het najaar van 2021 opnieuw, waardoor de cyclus kon worden voltooid. Zoals Savall betoogt in zijn acht pagina's tellende boekje – met, naar men voelt, een ironische glimlach – aangezien Beethoven in december 1770 werd geboren, moet zijn 250e verjaardag logischerwijs lopen van december 2020 tot december 2021 … dus ze voltooiden hun project op tijd.
Het heette 'Beethoven Révolution', maar hoe revolutionair klinken deze opnames eigenlijk, gezien de historische instrumenten die Beethoven vier decennia geleden uitvoerden onder leiding van mensen als Roger Norrington, Christopher Hogwood en Frans Brüggen? Het is inderdaad al een tijdje geleden dat ik een nieuwe cyclus over historische instrumenten heb gekocht – Jos van Immerseel (2005-07), Emmanuel Krivine (2009-10) en Brüggen (2011) zijn allemaal meer dan 10 jaar geleden opgenomen. Maar in zijn essay ‘Beethoven versus Beethoven’, waarin hij de revolutie in de uitvoering van de cyclus in kaart brengt, maakt Luca Chiantore een uitstekend punt dat Beethoven voor Savall een ‘grensgebied’ is; al zijn werk en opnames (behalve zijn Eroica uit 1994 – 7/97) zijn van muziek van vóór het begin van de 19e eeuw.
Dit geeft zeker een frisheid en energie die grondig verkwikkend zijn, hoewel dat niet meteen duidelijk was toen ik begon met luisteren. Beginnen met de Pastorale was echter een beetje een afleidingsmanoeuvre, omdat het de meest ontspannen symfonie van de negen is en Savalls tempo’s in de eerste twee delen beslist niet gehaast zijn. De ‘Scene by the Brook’ stroomt vriendelijk met innemende vogelgeluiden, met name de plagerige nachtegaal van fluitist Marc Hantaï. Maar dan komen we bij de boerendans en de storm, en de sluizen gaan open. Wat meteen opvalt, is dat de strijkers een heel pezige, bijna schurende kwaliteit hebben; er zijn er 33 in de Zesde en Zevende (39 in de Achtste en Negende), maar ze zijn heel nauwkeurig opgenomen, wat betekent dat je bijna de hars van hun strijkstokken kunt voelen vliegen bij de fellere aanvallen, de contrabassen die wanhopig proberen te ontsnappen aan de stortbui van de storm.
Er zit een korrelige Sturm und Drang-kwaliteit in de opening van de Zevende en ik vind het mooi hoe Savall het Allegretto in beweging houdt en toch zijn nobelheid behoudt. De pittige Allegro con brio-finale is nauwelijks Wagners 'apotheose van de dans', maar zit in plaats daarvan vol kracht en het steekt echt, genomen in hetzelfde tempo als Norrington en John Eliot Gardiner, maar het spel voelt levendiger, vitaler. (Krivine is een hele minuut sneller, vast te hectisch – een zeldzame misrekening.) Bekijk hun recente Zevende uitvoering in de Laeiszhalle in oktober 2021 op YouTube en je ziet de vreugde op de gezichten van de spelers. Je kunt ook Savalls ingetogen, ongedwongen batontechniek waarderen.
De Achtste wordt uitbundig voorgelezen. Er is veel strijkersgekte in het eerste deel, maar het Allegretto scherzando lacht met metronomische humor en er is een mooie huppelende cellosolo in het triogedeelte van het Menuet vóór de pulserende finale.
En dan zijn er nog de pauken. Ik vond de opname van de eerste vijf symfonieën die in het vorige deel (A/20) werden uitgebracht geweldig, maar er waren momenten waarop de nauwe microfoonopname dreigde ze te veranderen in paukenconcerten – opwindend om naar te luisteren, dat zeker, maar het effect was zo groot dat je soms de stemschroeven kon horen rammelen. Riccardo Balbinutti (op het eerdere deel werden drie verschillende paukenisten gebruikt) krijgt hier iets meer afstand, hoewel hij nog steeds een krachtige impact heeft, zoals te zien is in de virtuoze salvo's waarmee de Achtste wordt afgesloten.
En zo naar de Negende, vaak de zwakke schakel in de cycli van periode-instrumenten. Savall grijpt het bij zijn nekvel en geeft een verkwikkend verslag, een van de snelste die ik ooit heb gehoord – geloof de 63'58" van het boekje niet, het passeert de tape op 60'55" – afgezien van Gardiners met het Orchestre Révolutionnaire et Romantique (59'43"). Het is opwindend materiaal, het eerste deel bruist van de spanning. Beide binnenste delen zijn sneller dan Gardiner, het Molto vivace (12'55") ratelde uitbundig, terwijl de cantabile kwaliteiten van het Adagio (11'22") echt de lucht in schieten. De finale is iets conventioneler qua tempo, maar de openingsprotesten voelen vooral ruw en knorrig aan. Er is echte verheffing in de 'Ode aan de Vreugde', geholpen door het stuwende jonge koor La Capella Nacional de Catalunya, ontleend aan La Capella Reial de Catalunya werd uitgebreid met jonge zangers die auditie deden vanuit heel Europa (op dezelfde manier als het orkest). Savalls solisten zijn erg goed, geleid door Manuel Walsers kwieke bariton.
Misschien word je wel overdreven sentimenteel over deze dingen als je bedenkt onder welke omstandigheden deze vier opnames zijn gemaakt en wat de wereld de afgelopen twee jaar heeft meegemaakt – en er is zeker een gevoel van strijd tegen de verwachtingen dat past bij de ‘revolutionaire’ Beethoven – maar dit is een heel speciale release. Hoezeer ik ook altijd van Norringtons baanbrekende opnames en Krivines heldere, onderschatte set zal houden, Savalls is misschien wel mijn favoriete periode-instrument Beethoven-cyclus van allemaal geworden.
Chapeau to Jordi Savall and Le Concert des Nations. The pandemic delayed the completion of their Beethoven symphony cycle but they came out fighting. As soon as conditions in Spain permitted, the orchestra – 35 players from Le Concert des Nations, including some long-serving members, plus around 20 young players from across Europe – reconvened their ‘Akademies’, intense six-day periods of rehearsals, concerts and recording sessions, nailing the Sixth and Seventh in July 2020. The Eighth was taped in Wrocław in October 2020 but the Ninth there was scuppered when four members of the choir tested positive for Covid on the very day they were due to record the final movement. Several other performers, including Savall himself, then caught it, which forced the cancellation of the rest of their scheduled European tour (‘an artistic and financial catastrophe’, the conductor writes). Undeterred, they reattempted the Ninth again in autumn 2021, enabling the cycle’s completion. As Savall argues in his eight-page booklet note – with, one senses, a wry smile – as Beethoven was born in December 1770, his 250th anniversary must logically run from December 2020 until December 2021 … so they did complete their project in time.
It was titled ‘Beethoven Révolution’, but how revolutionary do these recordings actually sound, given the period-instrument charge into performing Beethoven was led by the likes of Roger Norrington, Christopher Hogwood and Frans Brüggen four decades ago? Indeed, it’s been a while since I acquired a new cycle on period instruments – Jos van Immerseel (2005 07), Emmanuel Krivine (2009 10) and Brüggen (2011) were all recorded over 10 years ago now. But in his essay ‘Beethoven versus Beethoven’, charting the revolution in performing the cycle, Luca Chiantore makes an excellent point that, for Savall, Beethoven is a ‘frontier’; all his work and recordings (except his 1994 Eroica – 7/97) are of music prior to the early 19th century.
This certainly gives a freshness and energy that are thoroughly invigorating, although that wasn’t evident from the very start of my listening. Beginning with the Pastoral was a bit of a red herring, though, as it’s the most relaxed symphony of the nine and Savall’s tempos in the first two movements are decidedly unhurried. The ‘Scene by the Brook’ flows amiably with winsome bird calls, particularly flautist Marc Hantaï’s teasing nightingale. But then we arrive at the peasant dance and the tempest, and the floodgates open. What is immediately noticeable is that the strings have a really sinewy, almost abrasive quality; there are 33 of them in the Sixth and Seventh (39 in the Eighth and Ninth) but they are recorded very closely, meaning you can almost feel the rosin flying off their bows in the fiercer attacks, the double basses scrabbling desperately to escape the storm’s downpour.
There’s a gritty Sturm und Drang quality to the opening of the Seventh and I like the way Savall keeps the Allegretto moving yet still retains its nobility. The punchy Allegro con brio finale is hardly Wagner’s ‘apotheosis of the dance’ but is instead full of vigour and it really stings, taken at the same tempo as Norrington and John Eliot Gardiner, but the playing feels more alive, more vital. (Krivine is a whole minute faster, surely too hectic – a rare miscalculation.) Watch their recent Seventh performed at the Laeiszhalle in October 2021 on YouTube and you can see the joy on the players’ faces. You can also appreciate Savall’s understated, unfussy baton technique.
The Eighth is given an exuberant reading. There’s plenty of string frenzy in the first movement but the Allegretto scherzando chuckles with metronomic wit and there’s a lovely skittering cello solo in the Minuet’s Trio section before the pulsating finale.
And then there are the timpani. I adored the recording of the first five symphonies released in the previous volume (A/20), but there were moments when the close miking threatened to turn them into timpani concertos – thrilling listening, to be sure, but the effect was such that you could sometimes hear the tuning screws rattle. Here, Riccardo Balbinutti (three different timpanists were used on the earlier volume) is given a tad more distance, although he still makes a vigorous impact, such as the virtuoso volleys that close the Eighth.
And so to the Ninth, often the weak link in period-instrument cycles. Savall seizes it by the scruff of the neck and gives an invigorating account, one of the swiftest I’ve heard – don’t believe the booklet’s 63'58", it breasts the tape at 60'55" – apart from Gardiner’s with the Orchestre Révolutionnaire et Romantique (59'43"). It’s exciting stuff, the first movement bristling with tension. Both inner movements are faster than Gardiner, the Molto vivace (12'55") rattled off ebulliently, while the cantabile qualities of the Adagio (11'22") truly take flight. The finale is slightly more conventional in terms of tempo but its opening protestations feel especially gruff and grumpy. There is genuine elation in the ‘Ode to Joy’, aided by the thrusting young chorus La Capella Nacional de Catalunya, drawn from La Capella Reial de Catalunya enlarged with young singers auditioned from across Europe (in the same manner as the orchestra). Savall’s soloists are very fine, led by Manuel Walser’s spry baritone.
Perhaps one can get overly sentimental about these things when one considers the circumstances in which these four recordings were made and what the world has been through over the past two years – and there’s certainly a sense of battling against the odds that chimes with ‘revolutionary’ Beethoven – but this is a very special release. Much as I will always love Norrington’s trailblazing recordings and Krivine’s crisp, underrated set, Savall’s may well have just become my favourite period-instrument Beethoven cycle of them all.