augustus 2023

Rachmaninov: Symphonies Nos 2 & 3 & Isle of the Dead

The Philadelphia Orchestra o.l.v. Yannick Nézet-Séguin

De banden tussen de muziek van Rachmaninov en het Philadelphia Orchestra waren duidelijk in de meeslepende eerste set van de cyclus uit 2021; de geest van uitmuntendheid leeft hier net zo goed.

Net als bij het eerste deel van Nézet-Séguins symfonische Rachmaninov (de Eerste symfonie en de Symfonische dansen – 2/21), is er hier een heel reëel gevoel van deze muziek die thuiskomt, van een geluid, een stijl, een ethos, bij het spelen ervan dat op de een of andere manier – subliminaal – wordt doorgegeven aan de generaties. Rachmaninov herkende in ballingschap de verwante geest van dat geluid – het Philadelphia-geluid – als de perfecte match voor zijn muziek en natuurlijk moet Nézet-Séguin de eer opstrijken voor het opnieuw ontsluiten ervan en het erkennen (net als zijn voorganger Eugene Ormandy) dat de heel specifieke energie van deze muziek – niet in de laatste plaats de diepe en blijvende melancholie – voortkomt uit de verzadigende diepte en duisternis van expressie in het strijkersgeluid.

Ik begon onlangs aan een vergelijkende radiorecensie van opnamen van de Tweede symfonie en door nogmaals de deugden van André Previns gevierde LSO-verslag (nog steeds een grote favoriet) te prijzen, maakte ik het punt dat we ons nooit echt bewust moeten zijn van tempo, maar eerder van het gevoel dat deze muziek evolueert tijdens het spelen ervan en dat het gewoon zo lang duurt als het duurt. Dat is mijn indruk van Nézet-Séguins super-expansieve lezing van het stuk en het is zeker niet zonder risico's. Maar als je wordt meegezogen in de lange inleiding en uiteenzetting (hier geen herhaling - en ik ben het eens met die keuze) heeft het cumulatieve effect van zijn en de doorlopende frasering van het orkest een breedte en onvermijdelijkheid die ongeduld absoluut verbiedt. Er zit een majesteit in de langdurige ontvouwing en wanneer de overlappende strijkerslijnen uiteindelijk alles openen als een exotische bloem, krijgt de donkere tint waar ik eerder naar verwees nu een stralende glans. Lush is een understatement. Ook mijn oor werd gegrepen door de moeiteloos in elkaar grijpende rubato van het eerste onderwerp en enkele opvallende lage houtblazersdetails als we uit het weelderige tweede onderwerp komen. Wanneer die prachtige melodie na de ontwikkeling terugkeert, legt Nézet-Séguin de harmonische extase bloot die het nu doordringt.

Dit gevoel van muziek die zijn eigen ruimte vindt, is zo mogelijk nog duidelijker in de hemelse lengtes van het langzame deel, waar de soepelste en meest beschaafde klarinetsolo's ons de weg wijzen. Incidenten zoals het kleine schommelende motief dat wordt uitgewisseld tussen Engelse hoorn en hobo, dat de opmars naar het onuitsprekelijke hoogtepunt hier aangeeft, krijgen een expressieve schoonheid die hun bescheidenheid verloochent.

Er is briljantheid, ritmische briljantheid, in overvloed in het Scherzo en de finale, maar als je een meer wispelturig (en misschien assertiever Russisch) verslag wilt, kun je Jansons en St. Petersburg beter onderzoeken. Voor mij is het echter zo dat Nézet-Séguins buitengewone geloof, geduld en passie iets heel speciaals opleveren. Net als Previns LSO-verslag is er gewoon iets bijzonders aan. Een authenticiteit. Een spontaneïteit in het moment. En als het aankomt op dingen als portamento, laten de grote melodieën van het Scherzo en de finale zien hoe het op de een of andere manier in het DNA van dit orkest zit. Je bent je er niet eens van bewust dat de slides er zijn; ze zijn integraal aan de lijn. Niets, absoluut niets, klinkt 'toegepast' voor effect. En als de grote finale komt, kan de terugkeer van de grote melodie niet hoger zijn in 'swoonfactor' of zelfs een overweldigend gevoel van 'aankomst' met die spectaculaire maestoso pagina's.

De Derde symfonie is een heel ander, een grilliger en exotischer beest. Zeker, de zangrijkheid en melancholie zijn er in overvloed - maar dat geldt ook voor een beknoptheid van expressie en een adembenemende transparantie en 'openheid' over de partituur die bijna Raveliaans is. Geen wonder dat John Wilson er zo instinctief mee aan de slag ging in zijn recente Chandos-verslag. De ingenieuze Adagio/Scherzo-hybride van een tweede deel laat Rachmaninovs dubbele natuur op geweldige wijze zien, de kwikzilveren mars-cum-fugato die met lichtvangende schittering (en een vleugje militarisme) wordt gebracht in een opvallend contrast met de hartverscheurende vioolmelodie die uiteindelijk de octaaf opveegt tot een enorm verleidelijk effect.

Maar Nézet-Séguin is zich maar al te bewust van de onderliggende droefheid en spijt onderweg en in de finale kunnen zijn strijkers die peremptoire emotionele ontladingen in een hartslag opzwepen. Hij spijkert ook de waanzinnige coda vast - een echte angel in zijn abrupte afbreking. Denk aan Symfonische dansen.

Het spreekt dan ook bijna voor zich dat het laatste segment van deze indrukwekkende release – het door Arnold Böcklin geïnspireerde, Dies irae-verzadigde The Isle of the Dead – in overvloed de vereiste onverbiddelijkheid en onvermijdelijkheid levert. Als er ooit een authentiek Rachmaninov-geluid was, dan is dit het wel. Nézet-Séguin herkent het en maakt er gebruik van. Het is niet alleen de diepte en inherent donkere tinten die in deze recensie worden genoemd – niet in de laatste plaats een strijkersgeluid dat door de baslijnen heen lijkt te komen en zich daaruit lijkt te ontwikkelen – maar het gevoel dat alles aan dit stuk, en eigenlijk alle drie de stukken, naar de eeuwigheid wijst.

As with the first instalment of Nézet-Séguin’s symphonic Rachmaninov (the First Symphony and the Symphonic Dances – 2/21), there’s a very real sense here of this music coming home, of a sound, a style, an ethos, in playing it that somehow – subliminally – gets passed down through the generations. Rachmaninov in exile recognised the kindred spirit of that sound – the Philadelphia sound – as the perfect fit for his music and, of course, Nézet-Séguin must take credit for unlocking it once more and recognising (as did his predecessor Eugene Ormandy) that the very particularly energy of this music – not least its deep and abiding melancholy – emanates from the saturating depth and darkness of expression in the string sound.

I recently embarked upon a comparative radio review of recordings of the Second Symphony and in extolling once more the virtues of André Previn’s celebrated LSO account (still a great favourite) I made the point that we should never really be aware of tempo but rather a sense that this music is evolving in the playing of it and that it takes quite simply as long as it takes. That is my impression of Nézet-Séguin’s super-expansive reading of the piece and for sure it’s not without its risks. But as one gets drawn into the long introduction and exposition (no repeat here – and I concur with that choice) the accumulative effect of his and the orchestra’s through-phrasing has a breadth and inevitability about it that positively prohibits impatience. There’s a majesty about the protracted unfolding and when the overlapping string lines eventually open everything up like an exotic bloom the dark hue I referred to earlier now acquires a refulgent sheen. Lush doesn’t begin to describe it. My ear was caught, too, by the effortlessly dovetailed rubato of the first subject and some striking low woodwind detail as we emerge from the sumptuous second subject. When that marvellous tune returns post-development Nézet-Séguin lays bare the harmonic ecstasy that now infuses it.

This sense of music finding its own space is if anything more in evidence in the heavenly lengths of the slow movement where the smoothest and most urbane of clarinet solos shows us the way. Incidentals like the little rocking motif exchanged between cor anglais and oboe signalling the surge towards the ineffable climax here take on an expressive beauty that belies their modesty.

There is brilliance, rhythmic brilliance, aplenty in the Scherzo and finale though if you want a more volatile (and perhaps more assertively Russian) account you might want to investigate Jansons and St Petersburg. For me, though, Nézet-Séguin’s extraordinary belief and patience and passion delivers something quite special. Like Previn’s LSO account, there’s just something about it. An authenticity. An in-the-moment spontaneity. And when it comes to things like portamento the big tunes of the Scherzo and finale show how it is somehow in the DNA of this orchestra. You’re not even conscious of the slides being there; they are integral to the line. Nothing, absolutely nothing, sounds ‘applied’ for effect. And come the big finish the return of the big tune could not be higher in ‘swoon factor’ or indeed an overwhelming sense of ‘arriving’ with those spectacular maestoso pages.

The Third Symphony is a very different, a more capricious and exotic beast. For sure the songfulness and melancholy are there in abundance – but so too is a concision of expression and a breathtaking transparency and ‘openness’ about the scoring that is almost Ravelian. Small wonder John Wilson took to it so instinctively in his recent Chandos account. The ingenious Adagio/Scherzo hybrid of a second movement shows off Rachmaninov’s dual nature to great effect, the quicksilver march-cum-fugato delivered with light-catching brilliance (and a touch of militarism) in startling contrast to the heartbreaking violin melody eventually sweeping up the octave to hugely seductive effect.

But Nézet-Séguin is all too aware of the underlying sadness and regret along the way and come the finale his strings can whip up those peremptory emotional releases in a heartbeat. He also nails the frenzied coda – a real sting in its abrupt cut-off. Think Symphonic Dances.

So it almost goes without saying that the final segment of this impressive release – the Arnold Böcklin inspired, Dies irae-saturated The Isle of the Dead – delivers in spades the requisite inexorability and inevitability. If ever there was an authentic Rachmaninov sound, this is it. Nézet-Séguin recognises it and harnesses it. It’s not just the depth and inherently dark hues mentioned throughout this review – not least a string sound that seems to come up through and evolve from the bass lines – but the sense that everything about this piece, indeed all three pieces, is pointed towards eternity.