mei 2023
Gesualdo: Madrigals, Books 5 & 6
Les Arts Florissants o.l.v. Paul Agnew
De aangrijpende akoestische intimiteit die deze serie vanaf het bekroonde begin definieerde, is opnieuw aanwezig in een andere meeslepende Gesualdo-opname van Les Arts Florissansts.
Aan het einde van een meerdelige enquête als deze, denk je onvermijdelijk evenveel na over het hele project als over het laatste deel, vooral omdat het eerste deel in 2020 een Gramophone Award won (om nog maar te zwijgen van de lovende recensies op deze pagina's). Maar Gesualdo's laatste twee boeken met madrigalen zijn een speciaal geval. In feite zijn het dubbelalbums (gepubliceerd in hetzelfde jaar, 1611), en ze bevatten de madrigalen die de reputatie van de componist in de moderne tijd hebben gevestigd. Als zodanig zijn ze vaker opgenomen en gebundeld dan de eerdere boeken, en de concurrentie is des te groter: Concerto Italiano (Naïve, A/00), Exaudi (Winter & Winter, A/19), La Venexiana en zijn opvolger, La Compagnia del Madrigale, hebben allemaal formidabele uitvoeringen op schijf gezet, hoewel alleen La Venexiana/Compagnia complete verslagen van beide boeken biedt, laat staan de complete cyclus van madrigalen, zoals Les Arts Florissants onder Paul Agnew doet. Om duidelijk te zijn, er zitten allemaal juweeltjes in: ik was erg onder de indruk van La Compagnia's Boek 2 toen het drie jaar geleden uitkwam (Glossa, 1/20); bepaalde dingen uit Exaudi's bundel blijven in het geheugen (de verbluffende conclusie van 'Asciugate i begli occhi', bijvoorbeeld); en Concerto Italiano's '“Mercè”, grido piangendo' heeft een heerlijk overbelichte kwaliteit die puur Gesualdo is.
En dus is het de moeite waard om te zeggen wat deze cyclus en dit verslag van de 1611 boeken kenmerkt. Ten eerste een consistent lagere toonhoogte, die hier zeker hoorbaar is; en ten tweede een kamerakoestiek die galm wegneemt en dichter bij het gevoel van kamermuziek brengt (wat zeker passend is, zoals Agnew opmerkt in zijn goed beoordeelde inleidende tekst). Het contrast met de kerkakoestiek van Exaudi's verslag kan niet duidelijker zijn. In een recensie van La Compagnia's Boek 2 schreef ik dat hoewel Les Arts Florissants zichzelf op deze manier beroven van een gebruikelijk vangnet, de winst in onmiddellijkheid en intimiteit het risico waard zijn.
Want deze interpretaties gaan allemaal over risico. Les Arts Florissants nemen Rinaldo Alessandrini's aandacht voor tekst ter harte (die te allen tijde bewonderenswaardig helder is), maar zonder het muzikale verhaal te atomiseren zoals hij graag doet; ze bereiken in bijna elk geval een bewonderenswaardige helderheid van vorm en argumentatie. De openingsmadrigalen van hun respectievelijke boeken zijn leerzaam, omdat ze elkaars affectieve spiegelbeelden zijn: ‘Gioite voi col canto’ begint geniaal genoeg, maar eindigt in wanhoop, terwijl niets in de hallucinatoire opening van ‘Se la mia morte brami’ (zeker een van Gesualdo’s meest wanhopige) de relatieve rust van de conclusie voorspelt. Alessandrini en anderen associëren deze extreme expressieve tegenstellingen met de getuigde sadomasochistische smaak van de componist, en hoewel Gesualdo’s receptiegeschiedenis de klassieke illustratie is van de risico’s bij het lezen van het leven in het werk, draaien veel van zijn madrigalen onmiskenbaar om zulke contrasten dat er zeker enige waarheid in zit. (De setting van het woord ‘dolore’ aan het einde van ‘Beltà, poiché t’assenti’ verraadt het spel.) Tempo Agnews herhaaldelijk uitgesproken doel om het evenwicht te herstellen ten gunste van het werk, de vitaliteit van zijn interpretaties onderstreept de spanning tussen de twee benaderingen.
Degenen die aandringen op een onberispelijk oppervlak zullen zich vrijwel zeker wenden tot de eerder genoemde opnames; eerlijkheidshalve lijkt het mij dat in deze laatste set het Franse ensemble hoorbaarder trilt op hun koord, met name in het snelle, imitatieve of staccato passagewerk waar Edward Breen en ik in eerdere boeken (19/12, 21/4) over verwonderd waren, toen het hele ensemble op een dubbeltje omsloeg (probeer de conclusie van ‘Tu piangi, o Fille mia’ of de openingszin van ‘Ardita zanzaretta’, beide erg lastig om uit te voeren, toegegeven). En ze zijn zeker blij om lelijkheid te omarmen: ‘Beltà, poiché t’assenti’ dreigt meerdere keren over de rand te vallen, opwindend. Maar als (zoals zo vaak) de vormgeving en het tempo van een madrigaal zo nauwkeurig worden beoordeeld (‘Felicissimo sonno’, ‘Occhi del mio cor vita’), een paarse passage zo aangrijpend wordt gebracht (‘Ahi, che pianger debb’io’ in ‘Asciugate i begli occhi’ of ‘e pietosa’ in ‘Felicissimo sonno’), dan denk je dat Gesualdo zelf … nou ja, gelukkig zou zijn geweest. EB benadrukte hoe subtiel deze uitvoeringen zijn, en ze onthullen de subtiliteit van de muziek volledig. Voor degenen voor wie uitvoeringen van vroege polyfone repertoires te veel op elkaar lijken, bieden de concurrerende benaderingen van Les Arts Florissants en hun Italiaanse rivalen hoop op iets beters. Als ik tussen de twee zou moeten kiezen, zou ik voor de Fransen kiezen, allereerst vanwege hun grotere consistentie, maar vooral omdat hun opwindende aanpak je op een gewelddadiger manier terugbrengt naar het leven, zoals Francis Bacon (nog zo'n geniale sadomasochist) het memorabel verwoordde – ongetwijfeld het hele punt van Gesualdo. Maar uiteindelijk (en pas op dit laatste punt), heeft Agnew ongetwijfeld gelijk als hij erop staat dat de muziek op zichzelf kan staan. Het is de moeite waard om te herhalen: degenen die Gesualdo als een one-trick pony hebben beschouwd (‘Moro lasso’ en zo …) hebben nu meer dan zes uur bewijs van het tegendeel. Wat een componist.
At the end of a multi-volume survey such as this, one inevitably reflects on the whole project as much as the final instalment, particularly since the first volume garnered a Gramophone Award in 2020 (not to mention rapturous reviews in these pages). But Gesualdo’s last two books of madrigals are a special case. To all intents and purposes a double album (published in the same year, 1611), they contain the madrigals that established the composer’s reputation in modern times. As such, they have been recorded and anthologised more often than the earlier books, and the competition is that much greater: Concerto Italiano (Naïve, A/00), Exaudi (Winter & Winter, A/19), La Venexiana and its successor, La Compagnia del Madrigale, have all committed formidable performances to disc, though only La Venexiana/Compagnia offer complete accounts of both books, let alone the complete cycle of madrigals, as Les Arts Florissants do under Paul Agnew. To be clear, there are gems in all of them: I was very impressed with La Compagnia’s Book 2 when it came out three years ago (Glossa, 1/20); certain things from Exaudi’s anthology stay in the memory (the stunning conclusion to ‘Asciugate i begli occhi’, for example); and Concerto Italiano’s ‘“Mercè”, grido piangendo’ has a deliciously overexposed quality that is pure Gesualdo.
And so it is worth saying what marks out this cycle, and this account of the 1611 books. First, a consistently lower pitch, which is certainly audible here; and second, a chamber acoustic that does away with reverberation, bringing it closer to the feel of chamber music (which is surely appropriate, as Agnew notes in his nicely judged introductory text). The contrast with the church acoustic of Exaudi’s account couldn’t be clearer. Reviewing La Compagnia’s Book 2, I wrote that although Les Arts Florissants thus deprive themselves of a habitual safety net, the gains in immediacy and intimacy are worth the risk.
For these interpretations are all about risk. Les Arts Florissants take heed of Rinaldo Alessandrini’s attention to text (which is at all times admirably clear), but without atomising the musical narrative as he is fond of doing; they achieve admirable clarity of form and argument in nearly every case. The opening madrigals of their respective books are instructive, because they are affective mirror images of each other: ‘Gioite voi col canto’ begins genially enough but ends in despair, while nothing in the hallucinatory opening of ‘Se la mia morte brami’ (surely one of Gesualdo’s most desperate) presages the relative quietude of its conclusion. Alessandrini and others associate these extreme expressive juxtapositions with the composer’s attested sadomasochistic tastes, and although Gesualdo’s reception history is the classic illustration of the risks in reading the life in the work, many of his madrigals undeniably turn on such contrasts that there is surely some truth in it. (The setting of the word ‘dolore’ at the end of ‘Beltà, poiché t’assenti’ really does give the game away.) Pace Agnew’s repeatedly stated aim to redress the balance in favour of the work, the vitality of his interpretations underscores the tension between the two approaches.
Those insistent on an immaculate surface will almost certainly turn to the recordings mentioned earlier; in fairness, it seems to me that in this final set the French ensemble tremble more audibly on their tightrope, particularly in the rapid, imitative or staccato passagework that Edward Breen and I marvelled at in previous books (12/19, 4/21), when the whole ensemble turned on a dime (try the conclusion of ‘Tu piangi, o Fille mia’ or the opening phrase of ‘Ardita zanzaretta’, both very tricky to pull off, admittedly). And they’re certainly happy to court ugliness: ‘Beltà, poiché t’assenti’ threatens several times to tip over the edge, thrillingly. But when (as so often) the shaping and pacing of a madrigal are so finely judged (‘Felicissimo sonno’, ‘Occhi del mio cor vita’), a purple passage so poignantly delivered (‘Ahi, che pianger debb’io’ in ‘Asciugate i begli occhi’ or ‘e pietosa’ in ‘Felicissimo sonno’), one feels Gesualdo himself would have been … well, happy. EB emphasised just how subtle these performances are, and they fully reveal the subtlety of the music. To those for whom performances of early polyphonic repertoires can be too similar, the competing approaches of Les Arts Florissants and their Italian rivals offer hope of something better. If forced to choose between the two, I’d plump for the French, first because of their greater consistency, but most of all because their thrilling approach returns you to life more violently, as Francis Bacon (another sadomasochist of genius) memorably phrased it – surely the whole point of Gesualdo. But in the end (and pace this last point), Agnew is surely right to insist on the music’s ability to stand on its own terms. It bears repeating: those who have thought of Gesualdo as a one-trick pony (‘Moro lasso’ and all that …) now have more than six hours’ evidence to the contrary. What a composer.