april 2023

JS Bach: Clavichord

András Schiff

Zowel academisch als muzikaal gezien wordt het pleidooi gehouden voor het gebruik van clavichord in dit repertoire. Het moderne replica-instrument klinkt prachtig en het spel van András Schiff is onthullend.

De brochure bij Schiffs laatste vroege klavieravontuur met ECM biedt feitelijke en omstandige argumenten voor Bachs voorkeur voor het bescheiden klavecimbel, dat ten tijde van Das Wohltemperierte Klavier een aantal belangrijke technische verbeteringen had ondergaan, waarbij het nieuwe instrument zonder frets de uitvoerder in staat stelde om in alle majeur- en mineurtoonsoorten te spelen en een verscheidenheid aan articulaties te bereiken. Dit alles is fascinerend, maar het echte geval voor de geschiktheid van het klavecimbel zijn Schiffs eigen uitvoeringen van een programma dat het bereik van zijn mogelijkheden verkent, met behulp van een replica uit 2003 van een Specken-instrument uit 1743.

De lagere stemming (ongeveer een halve toon) maakt het voor mij ideaal voor het intieme vertellen van het sublieme Capriccio sopra la lontananza del suo fratello dilettissimo. Aan het andere uiterste is het instrument vindingrijk en responsief genoeg om de oogverblindende uitbundigheid van de Chromatische Fantasia aan te kunnen en biedt het ongerepte transparantie aan de meer knorrige texturen van de Fuga.

De didactische Duetten, Inventionen en Sinfonia's worden vaker geassocieerd met de huiselijke aard van het klavichord. Een paar uitzonderingen daargelaten, vooral in de Sinfonia's, komen Schiffs tempo's heel erg overeen met zijn opname uit 1983 op moderne piano (Philips, 9/85). De melancholische Es majeur en de intens contemplatieve F mineur Sinfonia's zijn op de een of andere manier compacter op het klavichord, terwijl de bruisende B mineur een zachtere tint krijgt.

Maar daar houden de vergelijkingen op. Dit is niet zomaar een pianist die van medium verandert en toch klinkt als een pianist (een voorbeeld daarvan is Gulda's geremasterde mono-opname van de Chromatische Fantasia en Fuga op klavecimbel – Berlin Classics, 9/18). Net als bij zijn eerdere periode-instrumentavonturen opent Schiff een nieuwe wereld en past hij zijn temperament, zijn 'pianisme' en zijn artisticiteit er grondig op aan. Als hij op de moderne piano Bach in al zijn reflectie en majesteit naar ons toe brengt, nodigt hij op het klavecimbel het publiek uit om Bach zelf te afluisteren, alsof hij in dezelfde kamer zit, of 'een rustige oase', zoals Schiff het in zijn aantekeningen noemt. Mijn enige klacht zou zijn dat hij het voor mij moeilijk maakt om deze werken terug te horen op de moderne piano, of in ieder geval op de piano met een andere speler.

The booklet note to Schiff’s latest early keyboard venture with ECM offers factual and circumstantial arguments for Bach having a preference for the modest clavichord, which by the time of The Well-Tempered Clavier had gone through some important technical improvements, the new unfretted instrument allowing the performer to play in all major and minor keys and to achieve a variety of articulations. All this is fascinating, but the real case for the suitability of clavichord is Schiff’s own performances of a programme that explores the range of its possibilities, using a 2003 replica of a 1743 Specken instrument.

The lower tuning (roughly a semitone) makes it, for me, ideal for the intimate storytelling of the sublime Capriccio sopra la lontananza del suo fratello dilettissimo. At the other extreme the instrument is resourceful and responsive enough to cope with the dazzling exuberance of the Chromatic Fantasia and offering pristine transparency to the knottier textures of the Fugue.

The didactic Duets, Inventions and Sinfonias are more commonly associated with the domestic nature of the clavichord. A few exceptions apart, especially in the Sinfonias, Schiff’s tempos are very much consistent with his 1983 recording on modern piano (Philips, 9/85). The melancholic E flat major and the intensely contemplative F minor Sinfonias are somehow more compact on the clavichord, whereas the effervescent B minor takes on a more mellow hue.

But that’s where the comparisons end. This is not just a pianist changing medium and still sounding like a pianist (an example of that would be Gulda’s remastered mono recording of the Chromatic Fantasia and Fugue on clavichord – Berlin Classics, 9/18). As with his previous period-instrument ventures, Schiff opens up a new world and thoroughly adjusts his temperament, his ‘pianism’ and his artistry to it. If on the modern piano he brings Bach to us in all his reflectiveness and majesty, on the clavichord he invites the audience as it were to eavesdrop on Bach himself, as if sitting in the same room, or ‘a quiet oasis’, as Schiff puts it in his notes. My only complaint would be that he makes it hard for me to go back to hearing these works on the modern piano, or least on the piano with any other player.