februari 2023

Beethoven: Piano Sonatas Nos 30‑32

Anne Queffélec

Gebaseerd op tientallen jaren wijsheid biedt Anne Queffélec ons een album aan met Beethovens laatste drie pianosonates, rijk aan fantasierijke persoonlijkheid en spirituele diepgang, en een weerspiegeling van een duidelijke vreugde in deze tijdloze muziek.

Anne Queffélec is een artiest die ik geweldig vond in Scarlatti, Bach en Ravel, maar Beethoven? Dat is nieuw terrein, zeker in de studio (en haar enige eerdere opname van de componist is het Tripelconcert). Ze nam de laatste drie sonates op toen ze 74 was, op in februari vorig jaar. En hoewel een artiest die technisch minder goed in vorm is, misschien wat tekenen van worsteling zou hebben vertoond, heb je hier het gevoel dat ze al tientallen jaren over deze stukken nadenkt – en ze komen naar voren als persoonlijk en diep overwogen. In haar boekje vermijdt ze bescheiden haar eigen analyse ‘die buiten mijn competentie als uitvoerder ligt’, en put in plaats daarvan uit schrijvers van Julien Green tot Milan Kundera, ‘wiens woorden op welsprekende wijze de verbazing en verwondering uitdrukken die ik zelf voel voor Beethoven’.

Die verbazing en verwondering zijn gedistilleerd in uitvoeringen die geaard, persoonlijk en vol verbeelding zijn. Dat is vanaf het begin duidelijk – het openingsdeel van Op. 109 heeft precies de juiste mix van lyriek en rubato. Voor die luisteraars die zelfs in deze late sonates een strikt klassieke benadering eisen, lijkt haar vrijheid soms overdreven, maar mij overtuigt het. De Prestissimo heeft een echte impuls, die nooit agressief klinkt, en de lyrische momenten zijn zeer verfijnd. Het hart van de sonate is de finale in variatievorm, en Queffélec geeft het thema de perfecte mix van zang en adel. Hoogtepunten zijn onder meer een speelse tweede variatie (de Leggieramente-instructie is prachtig overgebracht – je kunt zien dat ze een geweldige Scarlattiaan is), een derde met echte flair, terwijl haar vertraging van hier naar de vierde volledig aangeboren is. Terwijl de fugatische Var 5 op gang komt, brengt ze zowel de urgentie als de bombast naar voren. En de zesde, met zijn pittige trillen en steeds vollere texturen, heeft een gloed, waardoor de herhaling van het openingsthema van de beweging rustig diepgaand wordt.

In Op. 110 vraag ik me af of ze niet iets te lang blijft hangen aan het begin van de openingszin, net voor de triller (Paul Lewis doet dat niet en ik vind dat natuurlijker). Maar net als in Op. 109 is er een zekere aanpak die haar tot de meest schitterende gids maakt. Ze is zich bewust van de harmonische verduisteringen van de beweging en er is een vrijheid die bijna improviserend klinkt. Ik ben gehecht geraakt aan een Allegro molto dat echt gedreven is, en naar mijn smaak – maar dat is het ook – schiet Queffélec hier tekort: Lewis is opvallend veerkrachtig, Steven Osborne nog grimmiger, terwijl Richard Goode gewaagd snel is. Haar Adagio is echter vol van een stille kwelling, de krakende harmonieën drijven de muziek vooruit (hoewel Osborne nog steeds schaamteloos schroeiend is). Terwijl de fuga van de finale van onopvallend naar catastrofaal gaat, ligt er een absolute focus op Queffélecs spel, terwijl de jubel van de laatste maten briljant wordt verwerkt.

Terwijl sommige artiesten tijd lijken te nemen – fataal – om de stemming (en het ritme) van de Maestoso-opening van Op. 111 te vinden, slaat Queffélec de spijker op zijn kop, wat onfeilbaar leidt tot een Allegro vol urgentie en de vereiste appassionato, waarbij de pianist de emotionele eb en vloed van de muziek volledig beheerst. Net als bij de finale van Op. 109 kiest ze precies het juiste tempo voor de Arietta, waarbij ze de extremen vermijdt die sommige pianisten vinden en je met haar vertelkracht meesleept in de variaties. Sommigen vinden de jazzy compositie (vanaf 6'50") meer anarchie, maar haar leggiero-opwaartse toonladders zijn adembenemend transparant, haar beheersing van de uitersten van registers balanceert gewichtloosheid met rijke sonoriteiten (en de piano is in uitstekende staat). Queffélecs artisticiteit komt volledig naar voren als de textuur dunner wordt, de eenvoud van Beethovens afscheid van de sonate – zo moeilijk te bereiken – is hier buitengewoon effectief.

Anne Queffélec is an artist whom I’ve loved in Scarlatti, Bach and Ravel, but Beethoven? This is new territory, certainly in the studio (and indeed her only previous recording of the composer is the Triple Concerto). She recorded the last three sonatas aged 74 in February last year. And while an artist in less technically good shape might have shown some signs of struggle, here you have the sense that she has been pondering these pieces for decades – and they emerge as personal and deeply considered. In her booklet note, she modestly avoids her own analysis ‘which is beyond my competence as a performer’, instead drawing on writers from Julien Green to Milan Kundera, ‘whose words eloquently express the amazement and wonder I myself feel before Beethoven’.

That amazement and wonder have been distilled into performances that are grounded, personal and full of imagination. That’s evident from the off – the opening movement of Op 109 has just the right mix of lyricism and rubato. For those listeners demanding a more strictly Classical approach even in these late sonatas, her freedom might sometimes seem excessive, but it convinces me. There’s a real impetus to the Prestissimo, which avoids ever sounding aggressive, its lyrical moments highly refined. At the sonata’s heart is the variation-form finale, and Queffélec imbues the theme with the perfect mix of song and nobility. Highlights include a playful second variation (its Leggieramente instruction beautifully conveyed – you can tell she’s a great Scarlattian), a third with real panache, while her slowing from here to the fourth is completely innate. As the fugal Var 5 bustles in she brings out both its urgency and its pomposity. And the sixth, with its piquant trilling and ever-fuller textures, has a glow to it, rendering the reprise of the movement’s opening theme quietly profound.

In Op 110 I wonder if she lingers slightly too long at the top of the opening phrase just before the trill (Paul Lewis doesn’t and I find this more natural). However, as in Op 109 there’s a sureness of approach that makes her the most scintillating of tour guides. She’s alive to the movement’s harmonic darkenings and there’s a freedom that sounds almost improvisatory. I’ve grown attached to an Allegro molto that is truly driven, and to my taste – but it is just that – Queffélec is short on fire here: Lewis is strikingly sprung, Steven Osborne grittier still, while Richard Goode is daringly fast. Her Adagio, though, is full of a quiet anguish, the crunching harmonies driving the music forwards (though Osborne is still more blatantly searing). As the finale’s fugue builds from unobtrusive to cataclysmic there’s an absolute focus to Queffélec’s playing, while the exultation of the final bars is brilliantly dispatched.

Whereas some artists seem to take time – fatally – to find the mood (and rhythm) of the Maestoso opening of Op 111, Queffélec nails it, leading unerringly to an Allegro full of urgency and the required appassionato, the pianist in full command of the music’s emotional ebb and flow. As with the finale of Op 109, she picks just the right tempo for the Arietta, eschewing the extremes that some pianists find, drawing you into the variations with her powers of narration. Some find more anarchy to the jazzy writing (from 6'50") but her leggiero upward scales are breathtakingly transparent, her command of the extremes of registers balancing weightlessness with rich sonorities (and the piano is in excellent shape). Queffélec’s artistry comes fully to the fore as the texture thins, the simplicity of Beethoven’s farewell to the sonata – so difficult to achieve – profoundly effective here.