februari 2023

Nielsen: Symphonies Nos 4 & 5

Danish National Symphony Orchestra o.l.v. Fabio Luisi

Dit is een werkelijk opwindende Nielsen-uitvoering – net zoals in nrs. 1 en 3, ook besproken in dit nummer – van een dirigent, Fabio Luisi, en een ensemble dat duidelijk dol is op deze muziek.

Dit zijn werkelijk wonderbaarlijke – en in het geval van de Vierde symfonie, opruiende – uitvoeringen. Er is iets met het temperament van het Deens Nationaal Symfonieorkest als ze zich verheugen in de opwekkende en liederlijke avonturen van hun favoriete zoon en met een Italiaan aan het roer is er nog meer zekerheid dat deze muziek zal zingen.

De prille Eerste symfonie heeft al de geest van de open lucht en er is die heel bijzondere melodieuze tinta die zichzelf onmiddellijk identificeert als slechts één componist. Je hoort het in het langzame deel en je hoort het in de koraalachtige transformatie van het hoofdthema aan het einde van het Scherzo. Luisi geniet van zulke dingen en er is dat ritmische gevoel van muziek dat altijd op gang komt voor de start.

Die indruk wordt bijna letterlijk overgebracht in de stotterende openingsakkoorden van de Derde symfonie, waarbij je automatisch Leonard Bernstein en het Royal Danish Orchestra en hun joyride op deze gigantische carrousel van een eerste deel in gedachten neemt. Net als Bernstein (die hier, zou ik zeggen, wordt overtroefd) geniet Luisi van de schreeuwerigheid van het heupwiegende walsthema dat naar het hoogtepunt draait met decanterende hoorns die zich niet verontschuldigen voor hun (vulgaire) overgave. En dan de magische raamkozijnen die zich openen naar betoverde horizonten in het langzame deel met het woordloze gezang van twee solostemmen (Fatma Said en Palle Knudsen). Lontano is een Italiaans woord, dus Luisi begrijpt de afstandelijkheid ervan, maar hij begrijpt ook de opera-intensiteit van de strijkersaanroeping in het hart van het deel. De grote melodie van de finale heeft nog nooit zo geklonken als een verre verwant van Brahms in de finale van zijn Eerste symfonie.

En zo naar de blakende opening van de Vierde symfonie, The Inextinguishable, die werkelijk elementair is en het meest opwindende verslag van het stuk dat ik heb gehoord sinds Martinon en Chicago destijds (RCA, 11/67). Het is die felle ritmische drive, die noodzaak en het gevoel dat deze spelers de middelen hebben om de muziek zo ver te drijven als Luisi wil. Wat het stuk zelf betreft – het zijn niet alleen de spelletjes die het speelt met tonaliteit, maar ook de constante verrassingen die het oproept, de onorthodoxie van zijn ontwikkelings- en textuurideeën. De kleine gavotte die ons kortstondig charmeert in het tweede deel is een voorbeeld, maar aan het andere uiterste is er de brandende strijkersoratie van het langzame deel, duidelijk onderbroken door pauken (een voorbode van de strafschoppenserie die in de finale komt).

De halsbrekende fuga in die finale is zo opwindend en de seismische opwinding van duellerende pauken is zo krachtig als nodig is. Maar het is de terugkeer van het geplaagde maar ontembare hoofdthema van de symfonie die absoluut gloeiend moet zijn – en dat is het. Opwindend.

Wat (voor nu) de nog grotere originaliteit van de Vijfde overlaat, die voorzichtig begint met een reeks oscillaties die anders zijn dan alles in de symfonische literatuur. We bevinden ons in niemandsland en lijken nergens heen te gaan. Dan komt de afvallige zijtrommel en een alziende, alwetende klarinet die de rol van observator op zich neemt. En dan komt ook nog een aspirerend strijkersthema dat de woorden 'we zullen overwinnen' lijkt te hebben. Luisi en zijn Denen werken dit materiaal uit tot een angstaanjagend hoogtepunt, hoewel de zijdrummer voor mij niet ver genoeg gaat met de waanzin van zijn geïmproviseerde maten - of zoals Nielsen dirigeert 'alsof hij koste wat het kost de voortgang van het orkest wil stoppen'. Ik pleit niet voor rim-shots (à la de LSO-drummer voor Horenstein - Unicorn, 8/69), maar er moet op zijn minst een vleugje demonische bezetenheid zijn. De soloklarinet brengt dat zeker over in de zichzelf vernietigende dans van de dood die het Scherzo is.

Maar vergis je niet, dit is net zo goed als Bernsteins New Yorkse versie (Sony, 5/63), en net als Bernstein zijn Luisi en zijn band zich meer dan bewust van de Amerikaanse connotaties met het ruige terrein van deze muziek en de jazzy en bluesyness van het soloklarinet-schrijven. De coda van de finale zou bijna Copland kunnen zijn en mijn hemel, Luisi maakt kapitaal van de afbladderende hoorns die triomfantelijk klinken.

Ik kijk enorm uit naar Symphonies Nos 2 en 6. Degenen die een fysieke set willen, hoeven niet te lang te wachten: de complete cyclus zal in april beschikbaar zijn als een boxset met drie cd's. E

These are quite marvellous – and in the case of the Fourth Symphony, incendiary – performances. There’s something about the temperament of the Danish National Symphony Orchestra when they rejoice in the bracing and songful adventures of their favourite son and with an Italian at the helm there is further assurance that this music will sing.

The fledgling First Symphony already has the spirit of the open air about it and there is that very particular melodic tinta which immediately identifies itself as only one composer. You hear it in the slow movement and you hear it in the chorale-like transformation of the main theme at the close of the Scherzo. Luisi relishes things like that and there is that rhythmic sense of music always revving up for lift‑off.

That impression is almost literally conveyed in the stuttering opening chords of the Third Symphony where one automatically calls to mind Leonard Bernstein and the Royal Danish Orchestra and their joyride on this gigantic carousel of a first movement. Like Bernstein (who, I’d say, is trumped here), Luisi revels in the gaudiness of the hip-swaying waltz theme as it spins into the climax with descanting horns quite unapologetic of their (vulgar) abandon. And then the magic casements opening to enchanted horizons in the slow movement with its wordless chanting of two solo voices (Fatma Said and Palle Knudsen). Lontano is an Italian word so Luisi gets the remoteness of it all but equally he gets the operatic intensity of the string invocation at the heart of the movement. The big tune of the finale has never sounded more like a distant relative of Brahms in the finale of his First Symphony.

And so to the blistering opening of the Fourth Symphony, The Inextinguishable, which is truly elemental and the most exciting account of the piece I’ve heard since Martinon and Chicago back in the day (RCA, 11/67). It’s that fierce rhythmic drive, that imperative, and the sense that these players have the wherewithal to push the music as far as Luisi wants to take it. As for the piece itself – it’s not just the games it plays with tonality but the constant surprises it springs, the unorthodoxy of its developmental and textural ideas. The little gavotte which briefly charms us in the second movement is a case in point but at the opposite extreme there’s the searing string oration of the slow movement starkly punctuated by timpani (a premonition of the penalty shoot-out to come in the finale).

The headlong fugue into that finale is so exciting and the seismic excitement of duelling timpani is as punchy as needs be. But it’s the return of the harassed but indomitable main theme of the symphony that needs to be absolutely incandescent – and it is. Thrilling.

Which leaves (for now) the still greater originality of the Fifth, tentatively starting as it does with a sequence of oscillations unlike anything in symphonic literature. We are in no man’s land and seemingly going nowhere. Enter then the renegade side drum and an all-seeing, all-knowing clarinet which assumes the role of observer. And enter, too, an aspiring string theme which seems to have the words ‘we will overcome’ written across it. Luisi and his Danes work this material into a scarifying climax though for me the side drummer doesn’t go quite far enough with the craziness of his improvised bars – or as Nielsen directs ‘as if at all costs to stop the progress of the orchestra’. I’m not advocating rim-shots (à la the LSO drummer for Horenstein – Unicorn, 8/69) but there must at least be a hint of demonic possession. The solo clarinet certainly conveys that in the self-destructing dance of death that is the Scherzo.

But make no mistake, this is right up there with Bernstein’s New York version (Sony, 5/63), and like Bernstein Luisi and his band are more than mindful of American connotations with the rugged terrain of this music and the jazziness and bluesyness of the solo clarinet-writing. The coda of the finale could almost be Copland and my goodness does Luisi make capital of the peeling horns which ring out in triumph.

I am looking forward hugely to Symphonies Nos 2 and 6. Those wanting a physical set don’t have to wait too long: the complete cycle will be available as a three-disc box-set in April. E